Archives: Mapa Comharran

Is e seo na tha air fhàgail de sheapail a bha air Toraigh. Tha Mòr Sheisear a’ ciallachadh ‘big six’ agus san t-seann chànan na Gaeilge bha seo a’ seasamh airson an àireamh seachd.

Tha muinntir an eilein ag innse sgeula mun làrach gur e uaigh sheachdnar a chaidh a bhàthadh an uair a chaidh am bàta fodha air costa iarthuath an eilein aig Scoilt Móirsheisear. Cha robh ach aon bhoireannach am measg nan seachdnar agus chaidh ise a h-adhlacadh ri taobh nam fear. Ach sa mhadainn chaidh an corp aice-se fhaighinn air uachdar na h-uaighe agus mar sin chaidh a h-adhlacadh ann an làrach air leth. Is e seo an gàrradh beag a tha faisg air an t-seapail.

Thathar dhan bheachd gu bheil an cumhachd aig a’ chrèadh a gheibhear fo uaighe na mnà bàtaichean agus eathraichean a chumail saor bho radain. Ach chan urrainn dha duine ach an neach as sine a tha air an eilean bho theaghlach Duggain a’ chrèadh seo a thogail. Tha altair air ceann an ear an togalaich agus tha clach bullaun – anns am biodh uisge coisgrichte – faisg air an doras

Tha an altair cloiche aig an Naomh Brìghde na laighe eadar dà thaigh air an eilean. Air mullach na h-altarach tha trì clachan bràthan (a bhithte a’ cleachdadh airson gràn a bhleith agus dà leac chlach-ghràin.

Cho math ri Ulaidh Bhrìghde/ Ulaí Bhríde tha tobhta dà sheapal – no theampall eile – air an eilean. Dh’fhaodadh aig aon àm gun robh seachd dhiubh ann.

Bhithte a’ cur chlachan-bràthan dha na seapail a bha air an eilean mar dhòigh air dèanamh cinnteach gum biodh am pailteas bidhe ri fhaotainn air eilean Thoraigh.

Tha cailis cloiche a thathar ag ràdh a bha air a cleachdadh le Calum Cille agus a chaidh a lorg air an eilean a-nis san Tasglann Sgìre-easbaig Ráth Bhoth.

Tha an altair seo a tha air a choisrigeadh don Naomh Eòin Baiste dìreach ri taobh Tùr a’ Chluig. Tha grunnan chlachan an seo – amar cloiche, clachan agus leacan sgeadaichte, clach-bhràth agus na tha air fhàgail de stèidh croise. Thathar ag ràdh gum bithte a’ cur uisge coisrigte dha na lagan sna clachan. Bha na nithean eadar-dhealaichte air an cruinneachadh ann an ceàrnaidhean eadar-dhealaichte air feadh an eilein is chaidh an toirt còmhla ann an seo o chionn fhada.

Chaidh an altair ath-thogail san 20mh linn agus is dòcha gun deach a ghluasad beagan.

Is e Tùr a’ Chluig an t-aon tùr cruinn a tha air fhàgail ann an Dùn nan Gall. Ged a tha e faisg air 13 meatair a dh’àirde is e aon den fheadhainn as lugha den t-seòrsa structair seo ann an Èirinn. Chan eil càil a chinnt cuin a chaidh a thogail ach is dòcha nach eil e a’ dol air ais ach chun 12mh linn. Bhiodh iad air na clachan-ghràin a chaidh an cleachdadh san tùr a lorg air na tràighean ionadail.

Tha an tùr co-cheangailte ris a’ mhanachainn a bha air Toraigh. An uair a chaidh a thogail bha trì làir ann agus is dòcha gun robh muinntir an eilein ga chleachdadh gus sùil a chumail a-mach airson daoine a bhiodh a’ tighinn.

Bha Clag Chaluim Chille – crochte san tùr gu deireadh an 18mh linn an uair a chaidh a thoirt às an dèidh dhan tùr a bhith air a mhilleadh le dealanaich. Chan eil sgeula air a bhith aca air a’ chlag on 19mh linn.

Thathar dhan bheachd gu bheil an cladh air làrach Teampaill Buidhe/Teampull Buí – prìomh eaglais manachainn a bha air eilean Thoraigh.

Tha mapa tràth a chaidh a dhèanamh leis an t-Suirbhidh Òrdanais a’ sealltainn tobha eaglais an Naomh Chaluim Chille ann an oisean iar-dheas a’ chlaidh ged nach eil càil dhan sin ri fhaicinn san là an-diugh.

Tha mòran sgeulachdan ann am beul-aithris mu Chalum Chille agus eilean Thoraigh ach chan eil càil ann an sgrìobhadh gus na sgeulachdan sin a dhearbhadh. Chan eil na ciad clàran mun eilean ach a’ dol air ais chun 7mh linn.

A rèir beul-aithris thàinig Calum Cille gu Toraigh san t-6mh linn gus muinntir an eilein iompachadh chun chreideimh Chrìosdail. Thathar ag ràdh gun do dh’fhosgail uisgeachan Chaolas Thoraigh roimhe gus am faigheadh e gu sàbhailte a-null bho thìr mòr.

Nuair a ruigeas tu Toraigh is e a’ chiad làrach a chì thu Crois Tau. Tha i na seasamh gu h-àrd air stèidh, agus tha a’ chrois seo a tha ann an cumadh T, na samhla air dualchas Crìosdail an eilein.

Thathar dhan bheachd gu bheil a’ chrois a’ dol air ais gu na h-amannan tràth meadhan-aoiseil agus gu bheil i air a snaigheadh à aon leac de sglèat mìoca. Tha i 1.9m a dh’àirde agus 1.1m a leud. Chan eil sglèat mìoca ri fhaighinn air an eilean agus mar sin is iongantach mur deach a’ chrois a dèanamh an àiteigin eile agus a toirt chun eilean.

A rèir beul-aithris, dh’fheuch fear de shaighdearan Chrombail san t-17mh linn a’ chrois a bhriseadh le chlaidheimh – ’s e seo am mìneachadh a tha air an dà làrach a tha air aghaidh na crois. Ach tha e tòrr nas coltaich gur e dìreach làraich a thachair gu nàdarra a tha seo.

Tha an samhla seo a tha ann an cumadh na croise a’ dol air ais ron àm Chrìosdail. Bha e aithnichte le na h-Èipheitich agus bha iad ga chleachdadh. Is e Tau ainm na litreach Ghreugaich leis a’ chumadh seo.

Chan eil ach dà chrois tau ann an Èirinn – buinidh an tè eile a tha mòran nas sgeadaichte do Cill Inine Baoith/ Kilnaboy, Chontae an Chlàir/County Clare.