Tha 350 carragh-cuimhne àrsaidh ann an Gleann Chille Mhàrtainn. Tha na làraich sin – a tha a’ gabhail a-steach 150 carragh-cuimhne ro-eachdraidheil – taobh a-staigh cearcall de shia mile bho bhaile Chille Mhàrtainn. Ach bha àite cudromach aig a’ cheàrnaidh seo ann an dualchas tràth Crìosdail na h-Alba.

B’ ann dìreach 5 mìle deas air seo aig Dùn Ad a bha daingneach a bha aig rìghrean Dhàl Riata. Thathar ag ràdh gun do thadhail Calum Cille air rìgh Dhàl Riata goirid an dèidh dha Doire fhàgail, is dòcha airson cead fhaighinn a mhanachainn a thogail air Eilean Ì.

Ann an cladh Eaglais Chille Mhàrtainn tha cruinneachadh de 79 leacan snaighte tràth Crìosdail is meadhan-aoiseil am broinn a’ chlaidh agus ann an togalach ri taobh na h-eaglaise. Tha dà chrois shnaighte air an cumail am broinn na h-eaglaise.

Tha an leac-uaighe as tràithe ann an seo a’ dol air ais chun 13mh linn ach bha Crìosdaidhean a’ fuireach agus ag adhradh sa cheàrnaidh seo fada ron àm sin.

Tha leacan a chaidh an snaigheadh leis an aon bhuidheann de shaigheadairean air an lorg air feadh taobh siar na Gàidhealtachd is Earra-Ghàidheal. Bha an fheadhainn a bu shine dhiubh air an dèanamh le clachairean a bha stèidhichte air Eilean Ì. Ach cha b’ e iad sin an t-aon bhuidheann de luchd-ciùird is luchd-ealain a bha a’ dèanamh leacan den t-seòrsa seo. Bha feadhainn eile ag obair aig Loch Obha aig deireadh a’ 14mh – deireadh a’ 15mh linn, mu 5 no 6 mìle à seo.

Tha dà Chrois Chille Mhàrtainn air an gleidheadh ann an Eaglais Chille Mhàrtainn. Tha a’ chrois as sine a’ dol air ais gu àm mun 9mh – 10mh linn agus buinidh an tè eile do dheireadh an ama meadhan-aoiseil.

Bhithte a’ cur nan leacan-uaighe air an talamh agus bhiodh iad a’ comharrachadh làrach adhlacaidh còrr air aon ghinealach den aon teaghlach. Chan eil ainmean air an clàradh agus mar sin chan eil fhios cò a tha air an adhlacadh fo na leacan sin ach tha e glè choltach gum buineadh iad do theaghlaichean nan riaghladairean ionadail.

Tha cuspairean agus pàtrain sgeadachaidh a’ nochdadh uair is uair air na leacan. Tha cumaidhean laoich is armachd orra gu math tric agus sleaghan is claidhnean. Tha biastan miotasach no ainmhidhean seilge cuideachd air an snaigheadh air na leacan. Chì thu cuideachd pàtrain agus samhlaidhean eadar-fhighte.

Tha na leacan air an cur ann an òrdugh a rèir an ama don buin iad agus tha an tè as sine air do làimh chlì mar a thèid thu a-steach don t-seòmar. Chithear tuilleadh chruinneachaidhean de leacan-uaighe ann an Eaglais na Cille agus ann an Eaglais Chille Mhoire, a tha nas fhaide gu deas.