Bha am ‘Vallum’ no an t-Eileach a’ comharrachadh crìoch fearann manachainn Chaluim Chille air Eilean Ì. Chaidh a chruthachadh le dà bhruaich air gach taobh de chlais dhomhain. Tha an talamh a tha seo a tha nas àirde na am fearann mun cuairt 335 meatair a dh’fhaid agus 152 meatair a leud. Tha ‘Vallum’ a’ tighinn bhon fhacal Laideann airson daingneach a tha timcheall air campa ach cha b’ e balla dìon a bha seo idir.

Am broinn an eileich bha bothain a bha air an dèanamh de fhiodh agus sgrath (cuid le bun-stèidh cloiche); eaglais bheag; àite-cadail airson nam manach; àite airson biadh agus taigh-aoigheachd. Air cùl an eileich, bha achannan aig na manaich, togalaichean tuatha agus bùthan-obrach.

Chan eil fianais air fhàgail den chiad mhanachainn ann an seo – dh’fhaodadh gun robh e air làrach eaglais na h-Abaid – a bha cuideachd air a h-ainmeachadh mar Chathair-eaglais Naomh Moire. Bha dìlseachd làidir aig muinntir Eilean Ì do Mhoire – sgrìobh Cù Chuimhne bho Eilean Ì an laoidh as tràithe don Òigh a chaidh a dhèanamh le Gàidheal agus tha ìomhaighean de Mhoire a’ nochdadh air clachan air feadh an eilein.

Tha Meanbh Eachdraidh Ulaidh ag innse gun deach ionnsaigh a thoirt air a’ mhanachainn air Eilean Ì ann an 794. Às dèidh grunnan ionnsaigh thairis air na bliadhnaichean an dèidh sin, dh’fhàg a’ mhòr-chuid de na manaich an eilean agus ghluais màthair-eaglais manachainn Chaluim Chille gu Ceanannas ann an Èirinn.

Dh’fhaodadh gun deach Leabhar Cheanannais a thòiseachadh air Eilean Ì agus gun deach a chrìochnachadh ann an Ceanannas agus gu bheil e na theisteanas do ealain agus sgilean nam manach à Eilean Ì a bha ag obair air. Bha corp Chaluim Chille a bha air a ghleidheadh air Eilean Ì air a roinn ann an 849 – chaidh pàirt a thoirt gu Ceanannas agus pàirt gu cathair-eaglais Dhùn Chailleinn ann an Siorrachd Pheairt.

Ged a chaidh ionnsaigh bhrùideil a thoirt orra leis na Lochlannaich, dh’fhan cuid de na manaich air Eilean Ì. Mu dheireadh an 9mh linn bhathar a’ baisteadh prionnsan Lochlannach agus bha Eilean Ì aon uair eile na àite cudromach do luchd-leanmhainn Chaluim Chille.

Chaidh Eaglais na h-Abaid Bheinidicteach a chithear san là an-diugh a stèidheachadh ann an 1203 le Raghnall Dmac Shomhairle, a bha na stèidhiche air sliochd Gall-Ghàidhealach a bha aithnichte mar Triathan nan Eilean. Bha an Abaid soirbheachail airson còrr air 300 bliadhna agus bha ceangal làidir eadar i agus Calum Cille agus an ceangal cumhachdach a bha aige ris an eaglais thràth meadhan-aoiseil. Thàinig crìonadh ann an seasamh na h-Abaid ro àm an Ath-leasachaidh agus bha an togalach ann an droch staid mus deach a dhèanamh an àirde ann eadar 1903-05 augs 1909-10. Chan eil mòran air fhàgail dhan togalach a bha ann o thùs san 13mh linn.

A’ stobadh a-mach bhon bhall dìreach tuath air prìomh dhoras na h-Abaid, tha seipeal beag fon ainm Cobhan Chaluim Chille. Tha fianais ann gun robh an làrach air a chleachdadh airson adhlacaidhean sna h-amannan meadhan-aoiseil – agus is dòcha gur ann an seo a bha Calum Cille air adhlacadh an toiseach.