Eadar 1994 agus 2007, rinn arceòlaichean sgrùdadh air pìos dhan talamh timcheall air eaglais Naomh Calman ann am Port MoChalmaig faisg air ceann Rubha an Tairbeirt. Lorg iad fianais air manachainn mhòr a bha a’ dol air ais gu deireadh an t-6mh linn.

Tha Ionad an Tairbeirt ag innse sgeula an làraich mhòir Chrìosdail seo agus mar a chaidh a lorg le arceòlaichean.

An do stèidhich Calum Cille manachainn ann an seo? No a bheil e a’ dol air ais nas fhaide na an t-àm a thàinig e gu Eilean Ì. Ma tha, bha na Cruithnich a bha a’ fuireach ann an seo nan Crìosdaidhean mus tàinig e. Is e aon nì a tha cinnteach, gun robh a’ mhanachainn seo de mheudachd is de sgèile air leth mòr – canar cuid rithe ‘Ì an àirde an ear’.

Choinnich Calum Cille ri na Cruithnich nuair a bha e a’ siubhal tron Ghleann Mhòr agus suas gu crìochan baile Inbhir Nis mar a tha e san là an-diugh. Chlàr am fear a sgrìobh eachdraidh a bheatha, Adamhnan, an turas seo agus na coinneamhan a chum e. Leis gun robh manachainn ann am Port MoChalmaig dh’fhaodar a bhith dhan bheachd gun robh na Cruithnich sa cheàrnaidh seo a-cheana nan Crìosdaidhean ach tha Adamhnan ag innse grunnan sgeula mun dòigh san do dh’iompaich Calum Cille na Cruithnich.

Fad linntean, b’ e nì dìomhair ann an eachdraidh a bha sna Cruithnich. B’ e Ceiltich a bha annta – a bha a’ bruidhinn cànan a bha glè choltach ri Seann Chuimris – a bha a’ fuireach ann am Breatainn a Tuath bho 3mh chun 9mh linn ach cha robh mòran fianais air a lorg air an son. Fhuaireas mòran fiosrachaidh ùr mun cultar ri linn an sgrùdaidh air làrach na manachainn. Is e aon de na clàran as ainmeil mu shìobhaltas nan Cruithneach na clachan snaighte a chaidh an lorg air, no faisg air Rubha an Tairbeirt.

Bha a h-uile càil a dh’fheumadh iad airson am beatha agus an obair, aig na manaich a bha a’ fuireach ann am Port MoChalmaig – bha fearann àiteachais aca, muileann, bùthan-obrach airson obair-glainne is obair-mheatailt choisrigte, agus eaglais. Bha mu 150 neach a’ fuireach agus ag obair ann an seo.

Aig cridhe na manachainn bha bùth-obrach airson meamram a dhèanamh – b’ e seo an stuth air am biodh na manaich a’ sgrìobhadh an uair a bhiodh iad ag ullachadh nan sgrìobhaidhean maisichte aca.

Tha meamram air a dhèanamh bho chraiceann bheathaichean. An uair a bhathar a’ dèanamh sgrùdadh-areòlach ann am Port MoChalmaig lorg iad frèam air am bithte a’ sgaoileadh a’ mheamrain an uair a bhiodh iad ga thiormachadh, agus teallaich far am bithte a’ losgadh shlighean, chnàimhean agus feamainn airson stuth ullachadh leis am biodh iad a’ dèanamh a’ mheamraim mìn agus rèidh.

Leis gun robh na manaich a’ dèanamh a’ mheamraim aca fhèin, is dòcha gun robh iad cuideachd an sàs ann a bhith a’ cruthachadh leabhraichean maisichte soisgeulach coltach ri Leabhar Cheanannais.

Tha an t-arceòlaiche Màrtainn Carver air a ràdh gur dòcha gun robh na ceithir leacan-croise a chaidh an lorg ann an seo air an cleachdadh gus crìochan fearann manachainn Phort Mo Chalmaig a chomharrachadh.

‘B’ e luchd-ealain iongantach a bha annta. B’ urrainn dhaibh dealbhan a dhèanamh de madadh-allaidh, bradan is iolaire air cloich le loidhnichean sìmplidh gus dealbhan brèagha nàdarrach a chruthachadh. Chan fhaicear an samhail eadar Port Mo Chalmaig agus an Ròimh. Cha b’ urrainn eadhoin dha na h-Anglo-Sagsons snaigheadh-cloiche a dhèanamh chun aon ìre ris na Cruithnich. Cha robh e comasach do dhaoine caractar bheathaichean a dhealbhadh anns an dòigh seo gu an dèidh Linn an Ath-bheothachaidh.’

An t-Àrd-ollaimh Màrtainn Carver, Oilthigh Iorc, Prìomh Arceòlaiche, Sgrùdadh Phort Mo Chalmaig.

Chaidh sguir a chleachdadh na manachainn mu 820AD an uair a thathar dhan bheachd a chaidh ionnsaigh a dhèanamh oirre, dh’fhaodadh e a bhith, leis na Lochlannaich.

Tha arceòlaichean air fiodh air a losgadh a lorg a tha a’ dol air ais chun àm seo. Lorg iad cuideachd leacan-croise briste a dh’fhaodadh a chaidh am milleadh aig an àm seo cuideachd.