A rèir cuid de sgeulachdan b’ ann sa Cheann a Deas a thàinig Calum Cille air tìr ann an Alba. Dh’fhàg e Doire air costa a tuath Èirinn ann an 563 agus 12 chompanach còmhla ris. Thathar ag ràdh gun tàinig e air tìr ann an seo mus deach e gu taobh tuath Earra-Ghàidheal gus coinneachadh ri rìgh Dhàl Riata.

Air tom beag air taobh siar a’ bhaile chithear dà lorg-coise ann an leac cloiche. A rèir beul-aithris b’ ann an seo a thàinig Calum Cille air tìr an Alba.

Air a’ mhuir, chan eil e ach 13 mìle bho chosta ear-thuath na h-Èireann. Air là math chithear achaidhean agus cnuic Aontroim.

A’ fàgail a’ Chinn a Deas agus a’ dol chun Chille Àrd, lorgaidh tu cladh a tha laimh ri tobhta Eaglais Chaluim Chille a tha a’ dol air ais chun 13mh linn.

Dìreach às dèidh na h-eaglaise, tha frith-rathad a’ dol suas bruthach. Air a’ mhullach chithear dà lorg-coise a tha air an snaigheadh dhan chreig.

Tha aon dha na lorgan uabhasach aosta agus dh’fhaodadh gun robhar ga chleachdadh ann an seirbheisean-coisrigidh rìghrean. Bhiodh an rìgh ùr a’ cur a choise dhan toll mar chomharra gun leanadh e ann an cas-cheuman na chaidh roimhe agus mar chomharra gun robh e air a phòsadh ris an fhearann.

Chithear lorgan dhan t-seòrsa seo air feadh na Roinn Eòrpa agus ann an Dùn Add far a bheil lorg-coise eile ann an cloich ’s a tha co-cheangailte ri rìghrean Dhàl Riata.

Chaidh an dàrna lorg-choise a snaigheadh dhan chreig ann am meadhan na 19mh linn.

Is ann don 13mh agus don 14mh linn a bhuineas a’ mhòr-chuid de thobhta Eaglais Chaluim Chille ged a tha e glè choltach gun robh daoine ag adhradh an seo fada ron sin. Tha leacan-uaighe meadhan-aoiseil air làr na h-eaglaise.

Carson a dh’fhàg Calum Cille Èirinn?

Chan eil fios le cinnt carson a dh’fhàg Calum Cille Èirinn. A’ sgrìobhadh 100 bliadhna an dèidh a bhàis, thuirt Adomnan a sgrìobh eachdraidh a bheatha,

‘Dà bhliadhna an dèidh blàr Cùl Drebene sheòl an duine diadhaidh à Èirinn gus a bhith na neach-taisteil’

Mar sin is e aon bheachd gun do dh’fhàg e Èirinn gu bhith na shoisgealaiche Crìosdail. Thathar cuideachd ag ràdh gun robh Calum Cille an sàs ann an deasbad mu dhlighe-sgrìobhaidh agus gur e sin an t-adhbhar a dh’fhalbh e. Tha cuid eile dhan bheachd gun robh nàire air gun robh e an sàs ann am blàr Chùl Dreimne (which form should we use – former I think) ann an 561 agus gun robh e air a cho-èigneachadh a chasan a thoirt leis à Èirinn. Tha beul-aithris ag ràdh cuideachd gun robh e airson a mhanachainn a stèidheachadh ann an àite às nach fhaiceadh e Èirinn.

Dìreach deas air baile a’ Chinn a Deas tha maol annasach air a bheil tobha caisteil a dh’fhaodadh a bhith bhon àm meadhan-aoiseil.

B’ ann am Meanbh-eachdraidh Ulaidh a chaidh a chlàradh an toiseach gun robh daingneach ann an seo (link to context page). Tha am Meanbh-eachdraidh ag innse mu shèis anns an robh rìgh Dhàl Riata an sàs ann an 712.

Tha an làrach ainmeil cuideachd airson an t-sèis a thachair ann an 1647 an uair a chaidh 300 neach a mharbhadh.