Tha eaglais Naomh Moire ann an Cille Mhoire air taobh sear Loch Suain. Tha Kilmory sa Bheurla a’ ciallachadh Cille Mhoire no Eaglais an Naomh Moire. Tha deagh sheallaidhean bhuaipe a-null gu eileanan Ìle is Dhiùra.

Chaidh a togail sa chiad leth den 13mh linn agus tha cruinneachadh de leacan-uaighe agus leacan-croise innte a tha a’ dol air ais gu toiseach agus deireadh nam meadhan-aoisean agus a chleachd a bhith san eaglais agus sa chladh.

Chan eil ceangal sònraichte aig an làrach seo ri sgeula Chaluim Chille idir. Ach tha e a’ sealltainn an eachdraidh fhada a tha air a bhith aig a’ chreideamh Chrìosdail sa cheàrnaidh seo agus an coisrigeadh do Mhoire air a cho-roinn ri manaich Eilean Ì. Bha na clachairean a shnaigh na leacan seo air a thighinn à Èirinn gu bhith ag obair air Eilean Ì.

Fad linntean bha na daoine ag obair air a’ mhuir is ri taobh na mara – agus bha beachdan, sgeulachdan is cliù air an sgaoileadh gu furasta. Bha na lochan-mara is uisgeachan eileanan an taoibh shiair nan slighean a bha air an cleachdadh airson obair craobh-sgaoilidh an t-soisgeil le Calum Cille, a luchd-leanmhainn is an fheadhainn a thàinig às a dhèidh.

Cha b’ e eaglais paraiste a bha san eaglais seo a-riamh. Bha i na pàirt de pharaiste Chnapadail agus bha a’ phrìomh eaglais sa Chill air taobh eile Loch Suain.

Air an rathad, cha mhòr nach eil 24 mìle eadar an dà àite-adhraidh. Thar na mara, tha e mu 3 mìle. ’S e àite a tha seo far a bheil siubhal thar na mara mòran nas goireasaich agus nas fhasa na tha e a bhith a’ siubhal thar na tìre.

Am broinn na h-eaglaise chithear cruinneachadh de leacan-croise tràth Crìosdail agus leacan-uaighe bho dheireadh nam meadhan-aoisean agus croisean a tha a’ dol air ais chun 14mh gu an 16mh linn.

Tha ballachan na h-eaglaise nan seasamh fhathast ach a-mhàin a’ gheibheal air an taobh sear. Am broinn na h-eaglaise chan eil càil air fhàgail de na bha innte o thùs ach cùil sa bhalla sear.

Tha croisean agus leacan-uaighe am broinn na h-eaglaise, agus chaidh mòran dhiubh fhaighinn sa chladh an seo ann an Cille Mhoire.

Gheibhear leacan-cloiche den t-seòrsa sin air feadh taobh siar na Gàidhealtachd is Earra-Ghàidheal. Bha an fheadhainn as sine dhiubh air an snaigheadh le clachairean a thàinig à Èirinn gu Eilean Ì sa 14mh linn gus a bhith ag obair air togalaichean na h-Abaid.

Bhithte a’ cur suas chroisean mar chomharra air dìlseachd dhan chreideamh Chrìosdail seach mar leacan-uaighe.

Bhiodh na leacan air an cur air muin na h-uaighe. Bhiodh gach uaigh air a cleachdadh leis an aon teaghlach thar ghrunnan ghinealach.

Bhiodh a’ chlach air a toirt à cuaraidh san sgìre – shuas an rathad eadar Cille Mhoire agus Caisteal Suain.

Tha samhlaidhean Crìosdail air an snaigheadh air mòran de na leacan, agus pàtrain eas-chruthach no ìomhaighean bhon là san robh iad beò.

Tha sgrìobhadh ann an Laideann air a shnaigheadh air crois Mhic a’ Mhaoilein ‘+hec est crux Alexandri Macmulen’ a tha a’ ciallachadh ‘Seo crois Alasdair Mhic a’ Mhaoilein’.

Air aon taobh tha sealladh de chrann-ceusaidh agus air an taobh eile, sealladh seilge a’ sealltainn laoch agus a choin a’ sealg fèidh.

Chaidh a’ chrois a dèanamh sa 15mh linn do Alasdair Mac a’ Mhaoilein, ceannard ionadail a bha a’ fuireach ann an Caisteal Suain.