Tá níos mó ná 350 séadchomhartha ársa le fáil i nGleann Chille Mhàrtain. Tá na suíomhanna seo- ina bhfuil 150 séadchomhartha réamhstairiúil –suite laistigh de raon sé mhíle faoi shráidbhaile Chille Mhàrtain.

Chomh maith leis seo bhí ról tábhachtach ag an cheantar seo in oidhreacht luath-Chríostaíochta na hAlban. B’áit cheannais ag ríthe Dhál Riada é Dún Ad, atá cúig mhíle ó dheas ar shiúl uaidh seo. Deirtear gur thug Colmcille cuairt ar rí Dhál Riada tamall gearr i ndiaidh dó Doire a fhágáil, le cead a iarraidh air a mhainistir a thógáil ar Oileán Í, is dócha.

Tá cnuasach 79 cloch shnoite de chuid na luath-Chríostaíochta agus na meánaoiseanna le fáil i reilig Eaglais Chille Mhàrtain. Is féidir teacht orthu seo sa reilig agus i bhfoirgneamh atá in aice leis an eaglais. Coinnítear dhá chros shnoite laistigh den eaglais.

Is ionann Cille Mhàrtain sa Ghaeilge agus ‘eaglais (Naomh) Máirtín’. Thug Adhmhnán, beathaisnéisí Cholmcille, le fios gur thug manaigh Cholmchille deabhóid ar leith do Naomh Máirtín. Is dócha gur choinnigh an leabharlann ar Oileán Í cóip Laidine ón 5ú haois de Bheatha Naomh Màrtain.

Téann an leac uaighe is sine anseo siar go dtí an 13ú haois déag, ach bhí Críostaithe ina gcónaí agus ag adhradh anseo i bhfad roimh an dáta sin.

Thángthas ar chlocha a rinne an dream céanna dealbhóirí ar fud Earra-Ghàidheal agus Iarthar na Gàidhealtachd. As measc na gcloch seo, tá na cinn is sine a rinne saor cloiche le fáil ar Oileán Í. Os a choinne sin, níorbh é seo an t-aon dream ceardaithe a bhí ag cruthú na gcloch seo. I dteannta dreamanna eile, bhí grúpa dealbhóirí a bhí ag obair ag Loch Obha ag deireadh an 14ú-15ú haois déag, atá timpeall 5 nó 6 mhíle ar shiúl uaidh seo.

Coinnítear an dá ‘Chros Chille Mhàrtain’ in Eaglais Chille Mhàrtain. Téann an chros is sine siar go dtí am éigin i dtrátha an 9-10ú haois agus is ó dheireadh na meánaoise an ceann eile.

Chuirtí na leaca uaighe ar an talamh agus bhaintí úsáid astu leis an láthair adhlactha a mharcáil le haghaidh níos mó ná glúin amháin teaghlaigh. Níl taifead déanta ar na hainmneacha agus níl a fhios againn, dá réir, cé atá adhlactha faoi na leaca seo, ach chomh dócha lena athrach ba de na teaghlaigh cheannais áitiúla iad.

Tá téamaí agus patrúin mhaisiúcháin le sonrú arís agus arís eile ar na clocha. Go minic bíonn gaiscígh agus airm, lena n-áirítear sleánna agus claimhte fada. Tá péisteanna miotaseolaíocha nó ainmhithe seilge snoite ar na clocha chomh maith. Is féidir patrúin chrosfhite agus siombail a fheiceáil fosta.

Tá na clocha curtha in ord croineolaíoch; tá an ceann is luaithe ar thaobh na láimhe clé ag teacht isteach sa seomra duit. Is féidir teacht ar chnuasaigh eile de leaca uaighe sa Chille nó i gCill Mhore an Cnap, atá níos faide suas as seo.