Archives: Map Markers

Tháinig Colmcille go hOileán Í ó Earra-Ghàidheal in 563 mar a raibh cead á lorg aige mainistir a thógáil ar thalamh leis an chlann cheannasach – Dál Riada.

Ó chósta Earra-Ghàidheal, is cosúil gur sheol sé feadh cósta Mhuile gur tháinig i dtír ar Oileán Í theas ag áit ar a dtugtar Bagh Chaluim Chille anois.

Tá dhá thrá ann – Port na Curaich – (is bád é curach a dhéantar as seithe) – agus Port an Fhir-bhrèige – agus speir carraige eatarthu. Deirtear gur tháinig Colmcille i dtír ag Port na Curaich.

De réir scéil atá ann, mhionnaigh Colmcille, ar Éire a fhágáil ina dhiaidh, go mbunódh sé mainistir in áit nach bhfeicfeadh sé a thír dhúchais. De réir traidisiúin, ar theacht go hOileán Í dóibh, chuaigh Colmcille agus an 12 comrádaí a chuir chun farraige as Doire suas ar an chnoc ar an taobh thiar de Phort na Curaich lena chinntiú go mbeadh an naomh in ann cur lena ghealltanas. Cnoc Cùl ri Èirinn a thugtar ar an chnoc. Maítear gur fhill Colmcille ar Éirinn uair amháin ar a laghad – le freastal ar chomhdháil ag Droim Ceat – díreach taobh amuigh de Léim an Mhadaidh an lae inniu.

De réir cuntas stairiúil ar an bhá seo bhíodh dhá charnán cloch ar an trá a léirigh fad bhád Cholmcille. I dtuairisc ón18ú haois luath tá cuntas ann a mhaíonn gurb é an fad seo ‘trí scór troigh’ nó 60 troigh/18.3 méadar.

In 1963, sheol grúpa de 13 fear as Doire go hOileán Í i mbád a bhí cosúil leo siúd a úsáideadh in aimsir Cholmcille, turas a mhair 8 lá agus iad ag campáil gach oíche.

Is minic a bhailíodh oilithrigh na púróga ó thrá Bhagh Chaluim Chille. Marmar Í a thugtar ar na púróga aolchloiche bána a fhaightear in oirdheisceart an oileáin. Sa 18ú haois agus sa 19ú haois ba ghnách le turasóirí iad a cheannach ó pháistí na háite mar chuimhneachán.

Sa lá atá inniu, agus iad ar cuairt ar an oileán, tógann roinnt oilithreach dhá chloch aníos ón trá. Caitear ceann amháin acu ar ais san fharraige mar shiombail ar rud éigin ina saol ba mhaith leo a fhágáil ina ndiaidh. Tugtar an ceann eile abhaile mar chomhartha ar thiomantas nua atá déanta acu.

Thuas ar chúl Phort an Fhir-bhrèige tá sraith de 50 carn de mhéideanna difriúla. Ní lia duine ná tuairim faoi bhunús na gcarn seo – gur chairn adhlactha iad, rud is éadóiche; gur thóg manaigh iad mar phionós; nó gur chruthaíodh iad de réir mar a thugadh oilithrigh sa mheánaois cuairt ar an suíomh.

Is talamh méith féaraigh ar a dtugtar Am Machair (machaire) é lár an oileáin.

Lean an bóthar trasna an mhachair i dtreo geata. Díreach roimh an gheata ar thaobh na láimhe clé tá cnocán beag a dtugtar Cnoc na nAingeal air. De réir Adhamhnáin, beathaisnéisí Cholmcille, is é seo an áit a bhfacthas an naomh ag bualadh leis na haingle,

“Mar a chonacthas líon mór aingeal ag teacht ó Neamh a dhéanamh coinfearadh le Colmcille

Ar an dóigh chéanna agus ar ócáid eile, nuair a bhí Naomh Colmcille ina chónaí in Oileán Í, labhair sé le cruinniú de na mbráithre, agus leag béim ar a chuid caint á rá:

‘Inniu rachaidh mé chuig an mhachaire ar an taobh siar den oileán, agus is mian liom dul ann liom féin. Ná leanadh duine ar bith mé mar sin.’

Bhí siad umhal dó, agus d’imigh sé gceann a thuras leis féin mar ba mhian leis. Ach bhí fear de na bráithre a chuaigh bealach eile agus a sheas ar bharr ardáin os cionn an mhachaire. Chonaic sé ón chnoc, Naomh Colmcille ina sheasamh ar ardán sna páirceanna ag guí, a lámh sínte amach i dtreo na bhFlaitheas agus a shúil an airde…

Óir bhí aingle beannaithe a chónaigh sa ríocht Neamhaí agus éadaí geala orthu ag eitilt anuas faoi luas ró-iontach, gur chruinnigh siad thart ar an fhear naofa agus é ag urnaí. I ndiaidh dóibh labhairt tamall le Naomh Columcille, d’imigh an slua neamhaí, mar a bheadh a fhios acu go raibh cúlchoimhéad á dhéanamh orthu, d’imigh siad go gasta in airde Neimhe….

Is é Cnoc na nAingeal ainm na háite a ndearna Colmcille comhrá leis na haingle, agus is fianaise an t-ainm sin ar ar tharla ann.”

                                                                  Leabhar 3: 16

Tá Bagh na Naomh (Bá na Naomh) suite díreach ar an taobh ó dheas de lár an tsráidbhaile, taobh thall de Bhagh Rònain.

Fuair sé a ainm i gcuimhne ar an 68 manach ó Oileán Í a mharaigh creachadóirí Lochlannacha in ionsaí a rinne siad ar an oileán in 806.

Bhí áit thábhachtach ag an bhá i searmanais adhlactha do ríthe, do thaoisigh clainne agus do ghnáthdhaoine a cuireadh i Reilig Odhráin.

Tugadh cónraí anseo ar bhád agus rinneadh moill ar an Ealadh – tulán beag féarach díreach taobh thiar den bhá – sular iompraíodh suas chuig an reilig iad lena gcur.

Thóg Raghnall mac Somhairle, Tiarna na nOileán an Eaglais Dhubh, thart ar an am céanna leis an Mhainistir Bheiniditeach – sa 13ú haois. Ba é a dheirfiúr Beathag an chéad bhanphrióir.

Ba é Riail Agaistín a lean Beathag. Ba ar Oileán Í a bhí ceann amháin den dá chlochar Agaistineacha in Albain (tá an ceann eile i bPeairt) ach bhí cuid mhór eile in Éirinn. Is cosúil gur Éireannaigh iad cuid mhaith de na céad mhná rialta. Sa Ghaeilge, an Eaglais Dhubh a tugadh ar an chlochar, mar gheall ar éide dhubh na mban rialta.

Is féidir go raibh clochar níos luaithe ann ar oileán – Eilean nam Ban (Oileán na mBan) – i gCaolas Í atá idir an t-oileán agus Muile.

Tá an Clochar lena chlabhstra agus a theampall mar a bheadh leagan níos lú de Mhainistir Í ann. Léiríonn na hiarsmaí cad é an chuma a bhí ar an Chlochar – agus an Mhainistir – san 13ú haois. Tá na codanna caomhnaithe is fearr den eaglais le fáil ar an taobh thuaidh agus an taobh thiar.

Ar an suíomh seo an chéad lá riamh bheadh cóiríocht aíochta, suanlios, spás tionóil – an Teach Caibidle. Bhí talamh ag na mná rialta chomh maith ar an taobh ó dheas de Loch Staonaig (lochán carraige) i lár an oileáin agus ar oileáin eile in aice láimhe a bheadh mar fhoinse ioncaim acu.

Tá leac uaighe ghalánta i gcuimhne ar an Bhanphrióir Anna NicIlleathain a bhásaigh in 1543 ar taispeáint ag Músaem na Mainistreach.

Siúil ‘Sráid na Marbh’ ón Mhainistir go Teampall agus Reilig Odhráin. Úsáideadh an tslí oithrigh mheánaoise seo le haghaidh mórshiúlta sochraide chuig an reilig.

Tá Teampall Odhráin ar an fhoirgneamh is sine ar Oileán Í. Tógadh é sa 12ú haois agus is féidir gur mar thuama teaghlaigh do chlann Dòmhnaill, ceann de theaghlaigh cheannasacha na tréimhse, a tógadh é.

Bhí an teampall ina fhothrach go luath sa 17ú haois agus bhí sé gan díon go luath sa 20ú haois. Rinneadh é a athchóiriú in 1957 tráth a bunaíodh Pobal Oileán Í.

Tá Reilig Odhráin ann ón 6ú haois. Ba chol ceathrar le Colmcille é Odhrán agus de réir seanchais ó dheireadh na méanaoiseanna, bhí sé sé ar an chéad duine dá chomrádaithe a bhásaigh ar an oileán agus a cuireadh anseo.

Idir an 9ú haois agus an 11ú haois, b’áit adhlactha ag ríthe í an reilig. De réir traidisiúin, tá 49 rí Albanach, 8 rí Ioruach agus 4 rí Éireannach curtha anseo chomh maith le cuid mhaith Tiarnaí de chuid na nOileán. I measc na rithe atá luaite leis an reilig tá Mac Beatha agus Donnchadh.

Tá cuid mhaith de na leaca uaighe a fuarthas anseo anois i músaem na Mainistreach.

Ba é an Vallum nó babhún an teorainn a bhí ag mainistir Cholmcille ar Oileán Í. Tá sé comhdhéanta de dhá chlaífort ar an dá thaobh de dhíog dhomhain. Tá an talamh ardaithe seo 335 méadar ar fhad agus 152 méadar ar leithead. Tagann ‘vallum’ ón fhocal Laidin a chiallaíonn daingniú campa ach níor bhalla cosanta é seo.

Taobh istigh den bhabhún bhí botháin choirceoige ann a bhí déanta as adhmad agus móin (agus dúshraith chloiche ag cuid acu); séipéal beag; áit codlata do na manaigh; bialann le haghaidh béilí agus teach lóistín. Taobh amuigh den bhábhún, bhí páirceanna, foirgnimh feirme agus ceardlanna ag na manaigh.

Níl aon iarsma den chéad mhainistir riamh le feiceáil anseo – is cosúil gur ar shuíomh Eaglais na Mainistreach a bhí sé – ar tugadh Ardeaglais Mhuire uirthi chomh maith. Bhí bunadh Oileán Í an-tugtha do Mhuire – is cosúil gurb é Cú Chuimhne as Oileán Í an chéad Ghael a scríobh iomann don Mhaighdean agus tá íomhánna de Mhuire le feiceáil ar chlocha a snoíodh ar an oileán.

De réir Annálacha Uladh rinneadh ionsaí ar an mhainistir ar Oileán Í in 794. I ndiaidh roinnt ionsaithe sna blianta ina dhiaidh sin, thréig bunús na manach an t-oileán agus rinneadh máthairtheach mhainistreacha Cholmcille de Cheanannas in Éirinn.

Is cosúil gur cuireadh tús le Leabhar Cheanannais ar Oileán Í agus gur críochnaíodh i gCeanannas é agus is teist é ar chumas ealaíonta agus ar scileanna mhanaigh Oileán Í a d’oibrigh air. Rinneadh taisí Cholmcille, a coinníodh ar Oileán Í, a roinnt in 849 – tugadh cuid acu go Ceanannas agus cuid acu go hArdeaglais Dhùn Chailleinn i Siorramachd Pheairt.

Ainneoin ionsaithe fíochmhara na Lochlannach, d’fhan cuid de na manaigh ar Oileán Í. Faoi dheireadh an 9ú haois bhí prionsaí Lochlannacha á mbaisteadh ann agus air ar Oileán Í arís ag lucht leanúna Cholmcille.

Maidir leis an Eaglais Mhainistreach Bheinidicteach a fheiceann tú inniu, ba é Raghnall mac Shomhairle, Tiarna na nOileán, a bhunaigh í in 1203. Bhí an Mhainistir in ard a réime ar feadh breis agus 300 bliain agus nasc láidir idir í féin agus Colmcille agus a ionad cumhachtach san eaglais luath-mheánaoiseach. Chuaigh an Mhainistir i léig roimh an Reifirméisean agus bhí sí ina fothrach sula críochnaíodh obair dheisithe ollmhór uirthi in 1910. Is beag atá fágtha den fhoirgneamh bunaidh ón 13ú haois.

Taobh istigh tá scrín in onóir Cholmcille agus fianaise gur úsáideadh an suíomh le haghaidh adhlacthaí sna meánaoiseanna – is féidir féin gurb é seo suíomh bunaidh uaigh Cholmcille.

I músaem na Mainistreach tá crosa bunaidh Naomh Odhrán agus Naomh Eoin chomh maith le leaca uaighe snoite áille.

Tháinig Colmcille go hOileán Í in 563 as Doire in Éirinn.

De réir traidisiúin, bhí Colmcille ag iarraidh áit lena mhainistir a thógáil nach mbeadh aon radharc aige ar a thír dhúchais– agus ba dá bharr sin a roghnaigh sé Oileán Í.

Bhí áit á lorg aige chomh maith ina bhféadfadh sé bheith beo agus a bheith ag obair faoi shuaimhneas. Ba le Dál Riada ceannas agus b limistéir ollmhóra d’Earra-Ghàidheal agus d’oirthuaisceart na hÉireann. Is féidir gur thug Conall, rí Dhál Riada, cead do Cholmcille a mhainistir a thógáil ar an oileán seo.

Bhain mainistir Cholmcille áit amach di féin mar an príomhionad do ghréasán de mhainistreacha fud fad Earra-Ghàidheal, na hoileáin amuigh agus níos faide i gcéin go críocha na gCruithneach agus go dtí mainistir Lindisfarne i dtuaisceart Shasana. Bhí an familia seo de mhanaigh faoi ghéillsine ag Colmcille agus ag na fir a tháinig i gcomharbacht air mar Ab Oileán Í.

Na hArdchrosa

Taobh amuigh den Mhainistir, tá Cros Naomh Máirtín le feiceáil. Tá iarsmaí cheithre chros ársa ar Oileán Í tiomnaithe do Naomh Máirtín, Naomh Maitiú, Naomh Eoin agus Naomh Odhrán.

Léiríonn na crosa suíomh an tseanteampaill ar Oileán Í agus uaigh Cholmcille. Is cosúil gur úsáideadh iad mar mharcóirí d’oilithrigh agus iad ar a mbealach go scrín Cholmcille taobh istigh den Mhainistir.

Níl ach Cros Naomh Máirtín – a rinneadh idir 750 agus 800 –fós ina seasamh ina hiomláine ar a suíomh bunaidh. Tá iarsmaí Chros Naomh Maitiú agus macasamhail Chros Naomh Eoin in aice láimhe. Tá Cros Naomh Odhrán agus Cros bunaidh Naomh Eoin taobh istigh den Mhainistir.

Is féidir go raibh áit ar leith ina gcuid deabhóide ag manaigh Oileán Í do Naomh Máirtín. Saighdiúir Rómhánach sa 4ú haois ab ea é an naomh. Nocht Críost é féin dó i bhfís agus thug sé cúl leis an chogaíocht ar bhun coinsiasa. Rinneadh Easpag ar Tours de agus chaith sé saol beag crua chomh maith i measc díthreabhach a bhí ina gcónaí in uaimheanna. B’ionann saol Naomh Máirtín agus idéal reiligiúnda ag manaigh Oileán Í – bhí áit thábhachtach san eaglais aige ach fós féin bhí saol bocht, simplí aige.

Tá aghaidh thiar Chros Naomh Máirtín maisithe de radharcanna ón Bhíobla lena n-áirítear an Mhaighdean agus an Leanbh, Dainéil i bPluais na Leon, Dáibhí agus Góiliat, agus Dáibhí agus Sól. Tá cnapáin chruinnithe agus ollphéisteanna atá snaidhmthe ina Chéile mar mhaistiúchán ar aghaidh thoir na croise. Ba shiombailí iad seo de chuid maisiúla de chuid snoíodóireacht Chríostaí na linne sin iad.

Tugann logainmneacha ar fud na hAlban fianaise ar an urraim so Naomh Máirtín – cuir i gcás Cille Mhàrtain i lár Earra-Ghàidheal, agus is dó a tiomnaíodh an teampall in Whithorn, Dùn Phrìs & Gall-Ghàidhealaibh sa 8ú haois.

Tòrr Aba – Cnoc an Aba

Tháinig seandálaithe ar iarsmaí chill choirceoige bige ar an chnocán bheag seo a dtugtar Tòrr Aba uirthi – agus a dtugtar Cill Cholmcille uirthi chomh maith – gar do Chros Naomh Màrtain.

Is féidir gur bothán scríbhneoireachta Cholmcille a bhí ann, mar a thugann Adhamhnán cur síos air:

Faoi adharc dhúigh a leagadh le míchúram

Chualathas scairteach lá anall thar Chaolas Í. Chuala an naomh é agus é ina shuí ina bhothán adhmaid, agus dúirt. The saint was sitting in his raised wooden hut and heard this, saying:

“An fear atá ag scairteadh thar an chaolas, níl aird aige cad é atá sé a dhéanamh, Leagfaidh sé inniu m’adharc bheag dhúigh agus doirtfidh sé an dúch as.”

Chuala a shearbhónta Diarmaid é á rá seo agus d’fhan sé tamall ag an doras ag feitheamh leis an aoi anásta teacht le go gcoinneodh sé ar shiúl é ón adharc dhúigh. Ach bhog sé leis ar ghnóthaí eile, agus tháinig an cuairteoir ciotach an uair sin. Agus é a chromadh síos a phógadh an naoimh, leag sé an adharc le himeall a éadaigh, agus doirteadh an dúch..

                Beatha Cholm Cille le hAdhamhnán 1:27

De réir Adhamhnáin bhain Colmcille úsáid as dhá fhoirgneamh ina ghnáthshaol laethúil – bothán scríbhneoireachta agus bothán inar chodail sé ‘mar a mbíodh carraig lom agus cloch in áit cocháin mar cheannadhairt aige’.