Archives: Map Markers

Teampall Chaluim Chille, Eilean Chaluim Chille, Leódhas © Cat

9.5 Teampall Chaluim Chille, Eilean Chaluim Chille, Leódhas

Written by Eamon Donovan on 3 May 2021.

Is cosúil go bhfuil nasc idir an t-oileán beag Eilean Chaluim Chille leis an Chríostaíocht ón 7ú haois anall. Tá sé suite ar an cheann is faide soir de Loch Èireasoirt ar an bhealach amach chuig an An Cuan Sgìth atá idir Leòdhas agus tír mór na hAlba

Is cosúil go ndátaíonn iarsmaí an teampaill ón 12 haois. Is de mhóin nó d’adhmad a dhéantaí aon teampall níos luaithe ná sin agus, dá bhrí sin, ní bheadh aon iarsmaí ann. Tá seandálaithe i ndiaidh teacht ar iarmsaí réamh-Chríostaí, Críostaí agus Lochlannacha anseo.

Bhí an teampall tiomnaithe do Cholmcille – agus is uaidh a fuair an t-oileán a ainm. I scéalta áitiúla maítear go mbíodh mainistir agus teach sagairt ar an oileán. Sa bhliain 1549, thug Sir Donald Munro cuairt ar an oileán agus dúirt go bhfaca sé úllord ann. I ndiaidh dó cuairt a thabhairt ar Inse Gall sa 17ú haois dhéanach, luann Martin Martin teampall ar oileán Cholmcille.

Bhí cruth dronuilleogach ar an teampall ach is féidir go raibh foirgnimh eile in aice láimhe. Tugtar Crois Eilean ar limistéar an an taobh thoir den oileán agus is féidir gur imeall limistéir faoi chosaint an teampaill a bhí i gceist leis seo.

Úsáideadh an reilig go dtí an 19ú haois do Pharóiste iomlán na Lochanna. Scríobh John Sands cuntas ar an oileán in 1876 ina leabhar ‘Out of the World’ nó ‘Life of St. Kilda’

‘Captain M’Donald took me in his gig to see a churchyard situated on an island called St Colm. It is quite close to the water, and is about sixty feet square…Although there seems to be plenty of suitable ground outside, the people persist in interring the dead within the ancient limits. Nay, not interring but piling the coffins one on top of the other, until they have risen to the height of ten feet above the surface. The coffins are not even covered with earth, but are only wrapped in turf.’

Ar an mhórthír ag Crò Mòr , Lios an Teampuill nó Garraí an Teampaill a thugtaí go háitiúil ar cheann de na crochtaí. Agus tá roinnt scéalta sa cheantar gur chónaigh sagart de chuid Cholmcille anseo ar an mhórthír.

9.4 Leithinis Uig

Written by Eamon Donovan on 3 May 2021.

Taigh a’Bheannaich, Ceann Ghalláin, Aird, Uig

Is é a chiallaíonn seo ná ‘Teach an Bheannaithe’ nó Teach na Beannachta’. Tá sé neamhchoitianta sa mhéid nach bhfuil sé tiomnaithe do naomh ar leith. Murab ionann agus na suíomhanna eile ar an tslí seo, tá an séipéal suite go hard ar aill in áit a bheith gar do thrá nó a bheith inrochtana go díreach ó bhád.

Tá Taigh a’ Bheannaich go fóill timpeallaithe le hiarsmaí balla agus tá iarsmaí 5 chill mhanachúla bheaga in aice láimhe – tháinig seandálaithe ar rian 13 chill eile ar an suíomh seo chomh maith.

Tá ballaí an tséipéil corradh beag le 1 mhéadar ar airde. Taobh istigh tá an séipéal 5.5 mhéadar le 3.3 mhéadar.

Clochar agus fothrach bhailecheantar crochtóireachta Mealesta

Tá fothrach bhaile crochtóireachta Mealesta ann ón 17ú haois bíodh gur chónaigh daoine ansin ar feadh na céadta bliain roimhe sin.

De réir sheanchas na háite ba é seo an suíomh a bhíodh ag clochar ar a dtugtaí Taigh nan Cailleachan Dubha –Teach na mBan Dubh nó na mBan Rialta. Tá fothrach luath-theampaill agus reilige gar don fharraige

Bhí Mealesta an-chosúil le cuid mhaith bailte crochtóireachta sna hoileáin seo agus níor athraigh siad thar na céadta bliain. Bhí na daoine beo ar acmhainní na talún agus na farraige. Mar ábhar tine, d’úsáid siad móin ó na portaigh a bhain siad sa samhradh agus a thriomaigh siad sa ghaoth. Chuir siad barra sa mhachair ar chúl na trá. Bhí siad beo ar an iarscaireacht chomh maith.

Tagann an t-ainm Mealesta – chomh maith le hainmneacha eile sa cheantar – ón Lochlainnis a léiríonn ruathair agus lonnaíochtaí Lochlannacha anseo.

Bánaíodh an bailecheantar le haghaidh feirmeoireacht chaorach sa bhliain 1838 agus bhog bunadh na háite chuig Nis i dtuaisceart Leòdhais nó chuaigh siad ar imirce go Ceanada agus chun na hAstráile.

Tá iarsmaí an stáisúin radair ón Dara Cogadh Domhanda a bhí anseo idir 1941 – 1946 le feiceáil go fóill.

Cá háit eile?

Is fiú cuairt a thabhairt ar leithinis Uig ní hamháin ar mhaithe leis na suíomhanna a bhaineann leis an luath-Chríostaíocht ach ar mhaithe leis na tránna fíoráille ag Ùig agus Mangarstadh.

Fir-tàileisg Leòdhais – Thángthas ar nithe ar thrá Uig. Tá tuilleadh eolais faoi Fir-tàileisg Leòdhais agus stair thrá Uig anseo.

Le haghaidh tuilleadh eolais faoin stair áitiúil, gabh chuig suíomh idirlín Comunn Eachdraidh Uig.

Teampall Eoin, Bragar, Leódhas © Alan Sproull

9.3 Teampall Eoin, Bragar, Leódhas

Written by Eamon Donovan on 3 May 2021.

Tabhair d’aghaidh siar ó Bhragar, baile crochtóireachta, le teacht ar Theampull Eòin – Eoin Baiste – teampall meánaoiseach ar cheann tíre beag in aice leis an trá.

Luíonn fothrach an teampaill i reilig atá in úsáid go fóill sa lá atá inniu ann. Tá an foirgneamh ina dhá chuid – corp na heaglaise agus saingeal ag an cheann thoir. Tá corp na heaglaise thart ar 6 mhéadar ar fhad agus tá an saingeal corradh beag le 2 mhéadar. I mbunús theampaill Inse Gall na tréimhse seo níl ach aon seomra amháin acu. Is cosúil gur sa 15ú haois a tógadh é.

Tugtar Cill Sgàire ar Theampull Eòin chomh maith. Meastar gur ainm Lochlannach é Sgàire agus tugtar Zachariah nó Zachary sa Bhéarla air in amanna.

Teampall Mholuidh, Eoropie, Leòdhas © Alan Sproull

9.2 Teampall Mholuidh, Eoropie, Leòdhas

Written by Eamon Donovan on 3 May 2021.

Tá Eòropaidh suite ar rinn thiar thuaidh Leòdhais. Tá sé ar an bhailecheantar is faide ó thuaidh in Inse Gall Amuigh .

Tá an teampall athchóirithe seo tiomnaithe do Mholuadh. Ar dhá thaobh an teampaill tá dhá shéipéal bheaga ar an taobh ó thuaidh agus an taobh ó dheas, a chruthaíonn imlíne T-cruthach.

Ní fios cén dáta a tógadh an teampall. Tá an plean cosúil le teampall atá ina fhothrach ag Gardar sa Ghraonlainn a tógadh sa 12ú haois agus ar cuireadh leis sa 13ú haois. Tá roinnt teampall tiomnaithe do Mholuadh in Éirinn agus in iarthar Alban ón tréimhse seo chomh maith. Tá scéalta ann gur thug Naomh Moluadh cuairt ar an suíomh seo sa 6ú haois ach níl aon fhianaise dhoiciméadach ann ina leith seo. De réir scéilis mac rí as Críoch Lochlann a thóg an chéad teampall anseo.

Ba ghnách le hoilithrigh cuairt a thabhairt ar an teampall ar lorg leigheasanna ar an ghealtacht agus ar chneácha. I dtaca le daoine a raibh an ghealtacht ag cur as dóibh tugadh uisce dóibh ón tobar in aice láimhe a bhí tiomnaithe do Naomh Rónán agus ceanglaíodh den altóir iad i ndúil go mbeadh siad slánchéillí ar maidin. I dtaca le daoine a raibh leigheas ar chneácha á lorg acu agus nach raibh ábalta cuairt a thabhairt ar an teampall scríobhadh sa bhliain 1630 go seoladh siad leagan adhmaid dá mball coirp chuig an teampall lena chur ar an altóir.

Agus Martin Martin ag scríobh ina ‘Description of the Western Isles’ sa 17ú haois dhéanach cuireann sé síos ar sheantraidisiún áitiúil eile:-

They were in greater veneration in those days than now: it was the constant practice of the natives to kneel at first sight of the Church, though at a great distance from them, and then they said their Paternoster. John Morison of Bragir told me that when he was a boy, and going to the Church of St. Malvay, he observed the natives to kneel and repeat the Paternoster at four miles distance from the church.

The inhabitants of this island had an ancient custom to sacrifice to a sea-god called Shony, at Hallow-tide, in the manner following: The inhabitants round the island came to the Church of St. Malvay, having each man his provision along with him; every family furnished a peck of malt, and this was brewed into ale; one of their number was picked out to wade into the sea up to the middle, and carrying a cup of ale in his hand, standing still in that posture, cried out with a loud voice saying, “Shony, I give you this cup of ale, hoping that you’ll be so kind as to send us plenty of sea-ware for enriching our ground for the ensuing year”; and so threw the cup of ale into the sea. This was performed in the night time. At his return to land they all went to church, where there was a candle burning upon the altar; and then standing silent for a little time, one of them gave a signal, at which the candle was put out, and immediately all of them went to the fields, where they fell a-drinking their ale, and spent the remainder of the night in dancing and singing, &c.

The next morning they all returned home, being well satisfied that they had punctually observed this solemn anniversary, which they believed to be a powerful means to procure a plentiful crop. Mr. Daniel and Mr. Kenneth Morison, ministers in Lewis, told me they spent several years before they could persuade the vulgar natives to abandon this ridiculous piece of superstition; which is quite abolished for these 32 years past.

The museum at the in Ness has a stone cross connected with St Ronan and a stone reputed to have come from Iona.

Sa mhúsaem ag an Comunn Eachdraidh tá cros chloiche a bhfuil baint aici le Naomh Rónán agus cloch a mhaítear gur tháinig sí as Oileán Í.

Cá háit eile?

I ndiaidh duit cuairt a thabhairt ar an teampall, is fiú d’aghaidh a thabhairt míle níos faide ó thuaidh chuig teach solais Cheann Leódhais. Clann Stevenson, a thóg tithe solais i gcuid de na farraigí is fealltaí sa Bhreatain Mhór, a thóg é.

Is féidir tuilleadh eolais a fháil ar stair Nis ar shuíomh gréasáin Comunn Eachdraidh Nis.

9.11 Cill Bharra, Barra

Written by James Parrott on 3 May 2021.

Ar thaobh amháin tá cros Chríostaí. Ar a cúl tá inscríbhinn i rúnscríbhinní Nordacha ó bun go barr ar thrí líne. Seo leanas mar atá na rúnscríbhinní tras-scríofa:-

…(t)ir·þ:ur·kirþu:s(t)in(a)r …r·is·kurs:sia(:)rstr …(k)a

as a ndéantar an abairt:-

…eftir Þorgerðu Steinar’s dóttur es kors sjá reistr

a aistrítear mar:-

‘I gcuimhne ar Þorgerðr Steinarsdóttir a thógtar an chros’ nó ‘Togadh an chros seo i gcuimhne ar Thorgerth, iníon Steinar’.

Ba iad rúnscríbhinní, ogham agus laidin na trí script scríofa a úsáideadh sa tréimhse seo. Tháinig na rúnscríbhinní ó Chríoch Lochlann. Bhí ogham in úsáid ag na Gaeil, na na Cruithnigh agus na hAlbanaigh – tá inscríbhinn oghaim le fáil ag an dún Cruithneach in Dunadd. Ba í an Laidin teanga na Críostaíochta agus leath sí leis an chreideamh. Ach, ní raibh léamh ná scríobh ag bunús na ndaoine.

Tá an chros snoite as cloch áitiúil agus tá sí 1.36 m ar airde. Tá an chloch neamhghnáth sa mhéid is go bhfuil meascán de shiombailí Críostaí agus Nordacha uirthi. Thángthas ar chloch Chill Bharra anseo ach tá an bunchloch anois i Músaem Náisiúnta Alban

Sa Teampall Thuaidh tá ceithre leac uaighe de chuid thaoisigh Mhic Néill. Fir as Oileán Í agus Oronsay a shnoigh na clocha seo agus tá siad cosúil ó thaobh stíle de leo siúd atá le fáil feadh cósta thiar Alban.

Agus é ag scríobh in 1703 ina ‘Description of the Western Isles’ deir Martin Martin,

‘The natives have St. Barr’s wooden image standing on the altar, covered with linen in form of a shirt; all their greatest asseverations are by this saint. I came very early in the morning with an intention to see this image, but was disappointed; for the natives prevented me by carrying it away, lest I might take occasion to ridicule their superstition, as some Protestants have done formerly; and when I was gone it was again exposed on the altar.

Tá scéal sa traidisiún áitiúil a deir gur duine de lucht leanúna Cholmcille é Fionnbharr a tháinig go Barra le muintir an oileáin a thabhairt chun creidimh. Loisceadh agus itheadh misinéir roimhe ach d’éirigh le Fionnbharr an Chríostaíocht a thabhairt go Barra. Nuair a tháinig an t-am dó an t-oileán a fhágáil, ghuigh Naomh Fionnbharr ar son mhuintir an oileáin agus ar imeacht dó cuireadh suas dealbh de. In 1625, luann an tAthair Cornelius Mac a’ Bhaird go bhfaca sé dealbh Naomh Fionnbharr sa teampall ag Cill Bharra. Riamh anall go dtí lár an 19ú haois ba ghnách le muintir an oileáin féile an naoimh a cheiliúradh le lá saoire ón obair, rásaíocht chapaill agus cluichí camánachta. Faoi lár an 20ú haois, ba ghnách le daoine fós a raibh cairde nó gaolta leo curtha ag Cill Bharra féile an naoimh a chomóradh trí lá scíthe a ghlacadh.

Naisc le Clocha Cruithneacha Eile Suíomhanna ó Thuaidh d’Inbhear Nis

8.6 Clocha Cruithneacha Eile Taobh ó Thuaidh d’Inbhear Nis

Written by Eamon Donovan on 3 May 2021.

Fiosraítear stair na gCruithneach feadh an chósta thoir ó Inbhear Nis ó thuaidh.

Bealach Cruithneach na nGarbhchríoch

Bealach ina ndírítear ar 17 suíomh ina bhfuil clocha Cruithneacha, ó Inbhear Nis go Dún Róibín gar do Golspie.

Catalóg de Chlocha Cruithneacha ag Músaem agus Dánlann Inbhear Nis

Sa chatalóg tá liosta de na clocha atá ar fáil i mbailiúchán an mhúsaeim. Tús eolais úsáideach ar shiombailí Cruithneacha.

Músaem agus Dánlann Inbhear Nis

I Músaem agus Dánlann Inbhear Nis tá bailiúchán de chlocha Cruithneacha a dhátaíonn ón 6ú-8ú haois den chuid is mó. Féachtar suíomh gréasáin an mhúsaeim le haghaidh uaireanta cuartaíochta.

Músaem Groam House, Rosemarkie

Sa mhúsaem tá 15 chloch Chruithneach a dhátaíonn ón 8ú haois ar aghaidh. Is í crosleac mhionsaothraithe ón 8ú nó ón 9ú haois an príomhthaispeántán. Is cloch Rang 2 í a chiallaíonn go bhfuil sé snoite i rilíf le meascán de shiombailí Cruithneacha agus Críostaí. Tá cuid mhaith de na dearthaí cosúil leo siúd a úsáideadh i miotalóireacht Chruithneach. Féachtar suíomh gréasáin an mhúsaeim le haghaidh uaireanta cuartaíochta.

An Bailiúchán de Dhealbhóireacht Chruithneach ag Músaem Groam House, Rosemarkie

Aiste le Isabel Henderson, saineolaí ar Ealaín Chruithneach.

Músaem Chaisleán Dhún Róibín, Golspie

Músaem Victeoireach ar thailte Chaisleán Dhún Róibín ina bhfuil bailiúchán de bhreis agus 20 cloch Chruithneach lena n-áirítear clocha siombaile Rang 1 agus crosleaca Rang 2.

Sarcafagas Naomh Andrews, St Andrews, Fife

Suíomh gréasáin Chlocha Cruithneacha Alban Stairiúla

Creag Phádraig © Lucy Harland/Alan Sproull

8.5 Creag Phádraig

Written by Eamon Donovan on 3 May 2021.

Is cnoc faoi choillte í Creag Phádraig ar imeall Inbhear Nis. Leantar an cosán suas an cnoc go bhfeicfidh tú iarsmaí, más fíor, dhún Brude Rí.

TuganN Adhamhnán, beathaisnéisí Cholmcille, cuntas ar chuairt a thug an naomh ar Brude Rí, rí Cruithneach, ag a dhún áit éigin gar d’Abhainn Nis – agus is féidir gur anseo ag Creag Phádraig a tharla sí – in 565.

Tháinig Colmcille anseo lena chinntiú go ligfeadh Brude Rí agus na ríthe Cruithneacha eile dá mhanaigh taisteal go sábháilte sna hOileán Thiar agus in Inse Orc.

Creag Phádraig © AlanSproull/Lucy Harland

In ‘Beatha Cholm Cille’ le hAdhamhnán tá mórán scéalta a chuireann síos ar thuras fada Cholmcille go Creag Phádraig. Cuireann na scéalta síos ar amanna a ndearna Colmcille míorúiltí nó ar thug sé aghaidh ar an chontúirt. Ar na scéalta seo tá scéal faoin naomh ag dul i ngleic le hollphéist in Abhainn Nis. Tá daoine ann a chreideann gurb é seo is údar don fhinscéal faoi ollphéist Loch Nis.

“Once, on another occasion, when the blessed man stayed for some days in the land of the Picts, he had to cross the River Ness. When he reached its bank, he saw some of the local people burying a poor fellow. They said they had seen a water beast snatch him and maul him savagely as he was swimming not long before. Although some men had put out in a little boat to rescue him, they were too late, but, reaching out with hooks, they had hauled in his wretched corpse. The blessed man, having been told all this, astonished them by sending one of his companions to swim across the river and sail back to him in a dinghy that was on the further bank. At the command of the holy and praiseworthy man, Luigne moccu Min obeyed without hesitation. He took off his clothes except for a tunic and dived into the water. But the beast was lying low on the riverbed, its appetite not so much sated as whetted for prey. It could sense that the water above was stirred by the swimmer, and suddenly swam up to the surface, rushing open-mouthed with a great roar towards the man as he was swimming midstream. All the bystanders, both the heathen and the brethren, froze in terror, but the blessed man looking on raised his holy hand and made the sign of the cross in the air, and invoking the name of God, he commanded the fierce beast, saying:

‘Go no further. Do not touch the man. Go back at once.’

At the sound of the saint’s voice, the beast fled in terror so fast one might have thought it was pulled back with ropes. But it had got so close to Luigne swimming that there was no more than the length of a pole between man and beast. The brethren were amazed to see that the beast had gone and that their fellow-soldier Luigne returned to them untouched and safe in the dinghy, and they glorified God in the blessed man. Even the heathen natives who were present at that time were so moved by the greatness of the miracle they had witnessed that they too magnified the God of the Christians.”

                                Adomnán Book II, Story 27

Tháinig Colmcille chuig Brude Rí ar lorg cosaint dá mhanach Cormac Uí Liatháin a bhí ag taisteal in Inse Orc. Bhí rí Cruithneach Inse Orc faoi údarás Brude Rí.

Ba pholaiteoir cumhachtach é Colmcille. Bhí teagmhálacha aige chomh maith le Riderch, Rí na mBriotanach, a raibh daingean aige ag Dumbarton (thiar ó Ghlaschú an lae inniu) agus a raibh ríocht faoina smacht aige sa cheantar timpeall Abhainn Clyde agus níos faide anonn.

Cuireann Adhamhnán síos ar Cholmcille ar a theacht go Dún Brude.

Dátaíonn an dún ag Creag Phádraig ó thart ar 4ú haois RC. In aimsir Cholmcille is féidir gur bunáit Brude Rí, rí na gCruithneach, a bhí ann.

Is féidir imlíne bhallaí istigh an dúin a fheiceáil go soiléir go fóill. Tá siad thart ar 10 méadar ar dhoimhne agus imfhálaíonn siad achar atá 75 méadar ar fhad agus 23 méadar ar leithead. Is cosúil go raibh ceithre thúr ag an dún, ceann ag gach coirnéal.

Is dún gloinithe í Creag Phadraig. Agus an dún á thógáil níor úsáideadh suimint ná aol idir na clocha sna ballaí. Ina áit sin lasadh tine agus téadh na ballaí a oiread sin is gur chomhleáigh na carraigeacha le chéile.

Tá iarsmaí balla amuigh ina luí faoin achar istigh agus an chuma anois orthu gur sraith de thalamh níos comhréidhe atá ann ag barr an chnoic.

Thángthas ar lorg tríú balla níos faide síos an cnoc.

8.4 Gallán Nigg

Written by Eamon Donovan on 3 May 2021.

Tá Gallán Nigg ar cheann de na galláin shnoite Chruithneacha is fearr dá bhfuil ann. Rinneadh é a shnoí thart ar 800IC – nó níos luaithe, b’fhéidir – agus tá se clúdaithe le siombailí Críostaí.

Bunaithe ar shonraí ar an ghallán shnoite seo, is léir go raibh dlúthbhaint idir manaigh a chónaigh in Nigg agus Portmahomack, agus na mainistreacha ar Oileán Í agus Northumbria.

I dtaca leis na dearthaí ar an ghallán seo tá siad le feiceáil chomh maith ar lámhscríbhinní dathmhaisithe a rinne manaigh a chónaigh sa dá áit sin.

Tá na patrúin agus na siombailí ar ghallán Nigg an-chosúil leis na maisiúcháin atá le feiceáil i Leabhar Cheanannais, an leabhar dathmhaisithe iontach ar chuir manaigh Cholmcille tús leis agus a chríochnaigh siad i gCeanannas in Éirinn.

Tá naisc láidre ann chomh maith le Sarcafagas Naomh Andriú atá á choinneáil anois i músaem Ardeaglais Naomh Aindriú, Fife.

Tá Nigg ar cheann de na trí ghallán ar chósta thoir Tarbat Ness. Tá galláin eile níos faide ó thuaidh i sráidbhaile Shandwick agus ag Hilton of Cadboll.

Tá gallán Nigg á choinneáil taobh istigh de theampall an pharóiste. Meastar gur cosúil gur coinníodh an leac faoi chlúdach san am atá caite toisc a fheabhas an staid ina bhfuil sé.

Tá codanna den ghallán ar iarraidh agus tá an droim thar a bheith caite.

Dátaíodh an gallán go dtí thart ar 800 ach is féidir go bhfuil sé níos luaithe ná sin. Tá sé maisithe le siombailí Críostaí agus bheadh sé in úsáid le linn searmanas reiligiúnda – mar fhócas, b’fhéidir, le haghaidh seanmóireachta nó léifí an tAifreann os a chomhair.

Insíonn barr an ghalláin an scéal faoin chruinniú idir Naomh Pól agus Naomh Antaine de réir mar a insítear i Saol Naomh Pól le Jerome é. Breathnaítear ar Naomh Pól agus Naomh Antaine mar aithreacha an manachais agus tá dlúthbhaint acu le manaigh agus leis an saol manachúil.

Manach díthreabhach ab ea é Naomh Pól. Gach lá thagadh fiach dubh chuige le píosa aráin le hithe. An lá a thug Naomh Antaine cuairt ar Naomh Pól, thug an fiach dubh builín iomlán leis don dá naomh lena roinnt.

Léiríonn an gallán pointe an ama a thagann an fiach dubh leis an arán.

Tá na fir ar a nglúine ag léamh an aifrinn ó na leabhair atá ina lámha. Tá píosa beag den arán ar iarraidh agus cuireann an fiach dubh ar chailís é.

Tá an obair shnoíodóireachta lán de mhionsonraithe – féasóga agus gruaig na naomh, an t-arán agus an coirnéal ar iarraidh, na crainn phailme ar imeall an radhairc.

Shílfeá go raibh na naoimh i bpróifíl ach, má amharcann tú orthu agus tú ar do ghlúine, tá an taobh eile d’aghaidheanna an dá naomh le feiceáil.

Is léiriú iad na leoin ar an bhomaite sin a philleann Naomh Antaine le cuairt a thabhairt ar Naomh Pól agus go bhfaigheann sé marbh roimhe é.

Tagann dhá leon as an fhásach go gcuidíonn le Naomh Antaine uaigh Naomh Pól a thochailt.

Tá nathracha go leor le feiceáil ar an ghallán. An rud, dar leat, is liathróidí sreangáin ann is amhlaidh gur mullóga de nathracha idirnasctha iad le nathair amháin ag éirí aníos amach as gach liathróid – nó cabhradh – agus á crosfhí le nathracha eile.

Is siombailí Críostaí tábhachtacha iad péisteanna. Tá siad luaite leis an olc ó scéal Ádhaimh agus Éabha ach is siombailí iad chomh maith den Aiséirí toisc, de réir finscéil ón Mheánaois, go gcaitheann siad trí lá faoi thalamh go n-éiríonn aníos arís i ndiaidh an seanchraiceann acu a chur.

Luaitear le gaois iad chomh maith. ‘Cosnaíonn péist a cloigeann agus í faoi ionsaí’ – is meafar é sin ar do chuid próiseas meabhrach a chosaint.

Amhail clocha Cruithneacha eile, níl na patrúin siméadrach ach bíonn siombailí áirithe ann arís agus arís eile – eochairphatrúin, maisí bíseacha, cabharthaí agus crosfhí. Tá na patrúin seo an-chosúil ó thaobh stíle agus dáileadh de leo siúd atá i Leabhar Cheanannais, ar chuir manaigh Oileán Í tús leis agus a chríochnaigh siad i ndiaidh dóibh an t-oileán a thréigean gur aistrigh go Ceanannas in Éirinn.

Tá cúl an ghalláin maisithe le siombail iolair agus radharcanna seilge. Insíonn na figiúirí an scéal faoin dóigh ar mharaigh David leon le huan ina thréad a shábháil.

8.3 Shandwick

Written by Eamon Donovan on 3 May 2021.

Tá an leac chroise ag Shandwick clúdaithe le siombailí Críostaí. Is léiriú é ar Chríostaíocht na gCruithneach seachas leac a nascann dearthaí pagánacha agus reiligiúnacha.

Gach seans go raibh roinnt lonnaíochtaí mainistreach feadh an chósta seo faoi smacht ag an mhainistir mhór ag Port MoChalmaig in aice láimhe.

Clach a’Charaidh (cloch láthair na n-uaigheanna) a thugtar air seo.

Tá sí ina luí achar beag isteach ón fharraige agus tá scáthlán gloine thart uirthi lena caomhnú. Deirtear gur chomhartha talún a bhíodh ann ag mairnéalaigh ar a n-aistear feadh an chósta.

Tá an chros comhdhéanta de chabhradh ciorclach agus tá sí timpeallaithe le bíseanna comhghlásáilte. Trasna dhromchla na cloiche, tá nathracha comhshnaidhmthe corntha thart ar a chéile.

Bhí suntas reiligiúnda ag baint leis na nathracha seo – tá baint acu leis an olc agus le cathú Ádhaimh agus Éabha. Sna Meánaoiseanna, sheas nathracha don athbhreith agus don athghiniúint chomh maith toisc go dtochlaíonn siad síos faoin talamh agus go dtagann siad aníos arís i ndiaidh dóibh an seanchraiceann acu a chur díobh.

Tá cúig phainéal de mhaisiúchán ar dhroim na cloiche. I measc na snoíodóireachtaí tá péisteanna, radhairc sheilge, fir ar mhuin capaill, claíomhóirí i mbun troda agus sealgaire agus crosbhogha ar iompar aige.

8.2 Hilton of Cadboll

Written by Eamon Donovan on 3 May 2021.

Tá mórán gallán in Tarbat Ness a thugann léargas ar scil ealaíonta agus ar chreideamh Críostaí an phobail Chruithnigh a shnoigh iad. Is féidir gur mharcáil na galláin teorainn na dtailte a bhí faoi smacht ag an mhainistir in Portmahomack.

Is macasamhail an leac chroise ag Hilton of Cadboll den chloch bhunaidh a sheas anseo. Snoíodh é in 2000. Is cóip den chloch bhunaidh atá anois i Músaem Alban í droim na cloiche a bhfuil a haghaidh le tír mór. Ach, scriosadh aghaidh na cloiche atá le farraige sa 17ú haois. Dá bhrí sin tá an mhacasamhail bunaithe ar dhearthaí Cruithneacha. Thángthas in athuair ar chuid íochtarach an ghalláin in 2001 agus anois tá sí ar caomhnú sa Halla Cuimhneacháin Imeallbhoird in Ballintore atá in aice láimhe.

Tá trí ghallán ar chósta thoir Tarbat Ness – anseo ag Hilton of Cadboll, sa sráidbhaile tadhlach ar a dtugtar Shandwick agus níos faide ó dheas ag Nigg.

An t-ealaíontóir Barry Grove a chruthaigh dearadh don taobh seo den chloch bunaithe ar an iarsma marthanach agus ar ghnáthdhearthaí agus ar ghnáthshiombailí Cruithneacha.

Sheas an chloch bhunaidh taobh amuigh de Shéipéal Naomh Muire lá den tsaol, achar gairid ón fharraige. Níl le feiceáil den séipéal anois ach dumhaí féaracha. Briseadh an gallán roinnt uaireanta. In 1676 scriosadh an chuid uachtarach den tosach gur baineadh úsáid as mar leac uaighe. In áit na saothar snoíodóireachta cuireadh inscríbhinn i gcuimhne ar Alexander Duff agus a thriúr ban céile.

Ar phainéal láir an ghalláin tá radharc seilge. Tá bean a bhfuil bróiste ornáideach uirthi ar muin capaill. Tá sí á comóradh ag beirt mharcach eile agus ag beirt ar cois agus trumpa á sheinm acu. Tá trí chú taobh leo agus gach abhóg acu.

Ar clé ón bhean tá siombail chíora agus scátháin ann. Tá gnáthshiombailí Cruithneacha eile le feiceáil lastuas – corrán agus v-slat, agus ag an bharr, diosca dúbáilte agus z-slat.

Cailleadh cuid íochtarach ghallán Hilton of Cadboll agus níor thángthas uirthi arís go dtí 2001. Ainneoin go raibh sí faoin talamh chomh fada sin, níor caitheadh ná níor síonchaitheadh sonraí na snoíodóireachta ar an ghallán.

Tá an bonn anois sa Halla Cuimhneacháin Imeallboird áitiúil. Seiceáil an suíomh gréasáin le haghaidh uaireanta oscailte.