Láthair mhainistreach ársa é Teampall Dubhghlaise a bhí suite ar an bhóthar as Leitir Ceanainn agus, dá réir sin, ar an phríomhbhealach ag taistealaithe a bhí ag dul tríd an cheantar.

Maítear gur bhaist a athair altrama, Cruithneachán Mac Ceallacháin, Colmcille ina Chríostaí anseo sa bhliain 521.

Ba nós coitianta é mic teaghlach uasal a chur ar altramas agus iad ina bpáistí. Bítí ag súil leis go múinfeadh aithreacha altramais marcaíocht, aimsitheoireacht, snámh agus an dóigh le cluichí cláir a imirt dá mic altrama.

Scríobh Adhamhnán, beathaisnéisí agus comharba Cholm Cille mar Ab Oileán Í an méid seo:

Oíche dá raibh athair altrama Cholmcille, Cruithneachán a ainm, ar shagart a raibh saol gan smál caite aige, ag filleadh ar a theach ón teampall i ndiaidh an phortúis, chonaic sé go raibh an teach ar fad ar aon bharr amháin solais, agus solas mar a bheadh caor thine ann crochta os cionn aghaidh an linbh agus é ina chodladh. Chuaigh sé ar crith, agus d’umhlaigh sé a aghaidh go talamh mar gur thuig sé go raibh grásta an Spioraid Naoimh á dhoirteadh anuas as na flaithis ar a mhac altrama, gur sheas sé agus é faoi iontas.

          Adhamhnán – Scéal Chruithneacháin l. 206

Cé go maítear go minic go bhfuil bunús fírinneach leis an scéal faoi bhaisteadh Cholmcille, níl aon fhianaise dhoiciméadach ann go raibh aon bhaint ag an naomh le Tulach Dubhghlaise. Is minic sa seanchas go maítear baint a bheith ag naoimh le suíomhanna sonracha, ainneoin nach mbíonn aon fhianaise ar leith ann faoi. Is minic séadchomharthaí sna suíomhanna seo a théann siar níos faide ná saol an naoimh.

Deirtear go ndearna Mánus Ó Dónaill an teampall seo a atógáil sa 16ú haois ar shuíomh teampaill a bhí ann cheana. Sa leabhar Beatha Cholm Cille a scríobh an Dálach céanna tá mórán scéalta ann a nascann Colmcille le Gartán.

Bhí an suíomh seo mar chuid de bhealach oilithreachta meánaoiseach a naisc na suíomhanna i nGartán a raibh baint acu le luathshaol Cholmcille.