De réir an bhéaloidis is ag an leac seo a saolaíodh Colmcille dá mháthair Eithne.

Tá an leac breacaithe le ‘marcanna cupáin’ beaga. Ní fios cá has ar tháinig an séadchomhartha ársa seo ach is féidir go dtéann sé siar chuig an Chré-Umhaois.

Le blianta beaga anuas tá de nós ag cuairteoirí boinn chopair a fhágáil ar an leac, rud a fhágann macanna meirgeacha uirthi.

Bhí an suíomh seo mar chuid de bhealach oilithreachta meánaoiseach a naisc roinnt suíomhanna i nGartán a raibh baint acu le luathshaol Cholmcille.

De réir an chuntais a scríobh Mánus Ó Dónaill ar bheatha Cholmcille, nocht fear óg é féin in aisling d’Eithne an oíche sular rugadh Colmcille. D’inis an fear óg d’Eithne go raibh leac i Loch Mhic Ciabáin agus gur chóir í a thabhairt chuig Ráth Cnó mar a saolófaí an naomh. Tháinig clann Eithne ar an leac gur thug chuig an áit seo í. Ar theacht ar an saol do Cholmcille, nocht cuas ar chruth croise ar an leac. Deirtear chomh maith gur tháirg sí cloch ar dhath na fola – an chloch ruadh – a coinníodh i nGartán agus a bhfuil cumhachtaí leighis aici.

‘Saolaíodh Colmcille ansin ar an seachtú lá den Nollaig i nGartán i gCineál Chonaill, agus is é Ráth Cnó an t-ainm a thugtar go sainiúil ar an áit i nGartán. Agus bhí an leac a luadh cheana ina luí faoina bhun nuair a saolaíodh é. Luigh an leanbh i gcruth croise uirthi agus d’oscail an leac suas gur réitigh áit dó, agus tá cruth na croise ar an leac ó shin i leith. Tá an leac san áit sin ó shin agus míorúiltí agus iontais ag tarlú dá barr.

                           Sliocht ó Mhaghnus Ó Domhnaill l. 32

Thángthas ar chré bhán – ar a dtugtar cré Ghartáin – i suíomh rúnda i nGartán a bhfuil cumhachtaí láidre cosanta luaite léi. Nascann Mánas Ó Dónaill an chré seo le breith Cholmcille:

‘Thug Eithne gleanntán beag uaigneach in aice le sruthán beag uirthi féin nuair a tháinig tinneas clainne uirthi. Shuigh sí síos in áit i leataobh gur fhág san áit sin cuid den fhuil a thagann roimh an leanbh. Ní gile ná ní mine plúr ná an chré a fuarthas ansin agus an té a itheann nó a iompraíonn leis í ní baol dó loscadh ná bá, ná bás a fháil gan sagart. Agus beidh sí ina cuidiú le linn tinneas breithe ag gach bean a itheann í. Agus an té a chuireann ar a theanga í an chéad lá a bhuaileann fiabhras é ní bheidh aon drochbhlas ina bhéal fad a mhaireann an fiabhras. Agus is dual di gach galar a leigheas. Ach ní mór gur duine de thógáil Ghartáin a dhéanfaidh í a thochailt lena tabhairt amach.’

                               Sliocht ó Mhaghnus Ó Domhnaill

Sa 19ú haois, d’fhág na mílte agus na mílte duine Tír Chonaill gur thug a n-aghaidh ar Mheiriceá, ar Cheanada, ar an Astráil agus ar an Nua-Shéalainn. Agus an talamh á tréigean acu mar gheall ar an bhochtanas, ar an ghorta agus ar iúinéirí talún gan taise gan trua, rinne siad an t-aistear 40 míle nó níos mó go Doire de shiúl na gcos gur thug aghaidh ar an atlantach anonn. Agus iad ag fágáil slán ag Dún na nGall, thuig siad go maith nach bhfillfeadh siad go deo arís.

Bhí sé de nós ag lucht imirce an oíche dheireanach acu a chaitheamh anseo ar Leac na Cumha. Toisc gur shocraigh Colmcille dul ar imirce go hAlbain é féin, mheas siad go maolófaí ar an uaigneas acu ach iad codladh anseo mar ar rugadh eisean.

Riamh anall go dtí na 1950í, ba ghnách le clanna agus cairde teacht i gceann a chéile anseo leo siúd a bhí ag dul ar imirce don ‘fhaire Mheiriceánach’ agus iad a chomóradh ina dhiaidh sin ar an chéad cúpla míle den turas.

I gcuntas a thugann Mánus Ó Dónaill ina leabhar ar bheatha Cholmcille tugan sé an stair atá taobh thiar den scéal agus den ainm:-

Uair amháin bhí sé in áit i nGartán ar a dtugtar Gort na Leice, siar ó Ráth Cnó mar ar rugadh é. Tháinig fear de bhunadh na háite chuige de bhrí go raibh cuid mhaith dá chairde agus dá chlann i ndiaidh bás a fháil, agus bhí cian agus cumha air ina ndiaidh. B’fhearr leis bás a fháil ná bheith beo ina ndiaidh ar mhéad a bhí de bhrón air. Agus nuair a chonaic Colmcille é ghlac sé trua dó gur bheannaigh leac a bhí in aice leis agus gur thug uisce le hól don fhear sin agus tógadh an chian de… Agus d’fhág Colmcille mar ghrásta ar an leac sin go dtógfaí an chian den té a d’ólfadh aisti… “Leac na Cumha” an t-ainm atá ar an leac inniu, i gcuimhne ar an mhíorúilt iontach sin.

                           Sliocht ó Mhaghnus Ó Domhnaill l. 61

Ba é Cornelia Adair a thóg an chros in 1911.

B’úinéir talún áitiúil darb ainm John Adair é fear céile Cornelia. Sular pósadh iad, tharraing Adair míchlú air féin mar gheall ar Dhíshealbuithe mínáireacha Dhoire Bheatha sa bhliain 1861 inar dhíbir sé 250 tionónta as a chuid talún de lámh láidir chun eastát ollmhór a dhéanamh le haghaidh feirmeoireacht chaorach. Ní raibh de rogha ag cuid mhaith acu ach an bád bán a thabhairt orthu féin.

Tá baile mhuintir Adair – Caisleán Ghleann Bheatha – in aice láimhe. Tá clú ar Cornelia as an obair a rinne sí leis an chaisleán a mhéadú agus leis na gairdíní ollmhóra a chruthú. Tá an caisleán anois mar chuid de Pháirc Náisiúnta Ghleann Bheatha

Suite ar chúl Leac na Cumha tá mullóg chré a bhfuil clocha uirthi atá socraithe i gcruth U. Ní fios bunús ná dáta na mullóige.