Skip to main content
Colmcille Logo White

9.10 Tobha Mòr, Uibhist a Deas

Tá baile Thobha Mòr – nó Howmore – ina luí idir an príomhbhóthar thuaidh-theas ar Uibhist a Deas agus an trá atá ar chuid mhór de imeall an oileáin.

Istigh i measc na dtithe ceann tuí i dTobha Mor tá fothrach teampaill agus ceithre shéipéal. Agus é ag scríobh sa bhliain 1703 in ‘A Description of the Western Isles of Scotland’ luann Martin Martin go raibh teampall acu seo tiomnaithe do Cholmcille agus teampall eile do Naomh Muire. Thángthas ar leac ar an suíomh seo ina raibh cros ghreanta, a léiríonn gur féidir go raibh adhradh Críostaí anseo sa 9ú haois.

Sa lá atá inniu ann is é balla thoir Theampall Mòr Naomh Muire, a tógadh sna 1200í mar an teampall paróiste áitiúil, an fothrach is mó atá fágtha. Tá dhá fhuinneog ón teampall bunaidh sa bhalla. Agus tú ag amharc siar tig leat an suíomh a bhíodh ag an teampall a fheiceáil – thart ar 20 méadar ar fhad.

Ar chúl bhalla Theampall Mòr tá reilig ann a bhfuil balla cloiche ón 19ú haois thart uirthi. Taobh istigh den limistéar faoi bhallaí tá balla séipéil eile atá ina bhallóg – Caibeal Dhairmaid. Is cosúil go raibh sé 5.7 méadar ar leithead agus 17 méadar ar fhad.

Hóghmor, Uibhist a Deas © Alan Sproull
Hóghmor, Uibhist a Deas © Alan Sproull

I gcoirnéal thall na reilige tá Caibeal (Séipéal) Chlann ‘ic Ailein ó 1574. Sheas cloch Chlann Raghnaill i gcuimhne ar Iain Mùideartach – Taoiseach Chlainn Raghnaill sa 16ú haois dhéanach – sa séipéal tráth ach anois tá sí i Músaem Chill Donnain díreach ó thuaidh ar Daliburg ar an A865 roimh an chasadh go Loch Baghasdal.

Ar an taobh theas de Theampall Mòr tá iarsmaí Chaibeal Dubhghaill.

Amhail cuid mhaith ceantar cósta ar an chuid seo de Shlí Cholmcille, tháinig athrú ollmhór ar an tírdhreach le himeacht aimsire. Nuair a tógadh Teampall Mor, is cosúil go raibh talamh riascach thart air amhail is gur oileán a bhí ann.

Agus é ag scríobh sa bhliain 1703 cuireann Martin Martin síos ar an teanga bhí á labhairt anseo:-

‘The Natives speak the Irish tongue (Gaelic) more perfectly here than in most of the other Islands; partly because of the remoteness, and the small number of them that speak English, and partly because some of ‘em are Scholars and vers’d in the Irish language’

Cad é eile?

Is brú óige anois é ceann de na tithe ceann tuí i dTobha Mor.

  • 9.1 Eaglais Chaluim Chille, Leódhas

    Is eaglais ón 14ú haois dhéanach í seo – a tiomnaíodh do Cholmcille – agus ar cuireadh léi sa 15ú haois agus sa 16ú haois. Ba í Eaglais Chaluim Chille an phríomheaglais ar Leòdhas sna meánaoiseanna. Ba iad na Leòdaich – Clann MhicLeòid a thóg í agus a thiomnaigh do...

  • 9.2 Teampall Mholuidh, Eoropie, Leòdhas

    Tá Eòropaidh suite ar rinn thiar thuaidh Leòdhais. Tá sé ar an bhailecheantar is faide ó thuaidh in Inse Gall Amuigh . Tá an teampall athchóirithe seo tiomnaithe do Mholuadh. Ar dhá thaobh an teampaill tá dhá shéipéal bheaga ar an taobh ó thuaidh agus an taobh ó dheas, a...

  • 9.3 Teampall Eoin, Bragar, Leódhas

    Tabhair d’aghaidh siar ó Bhragar, baile crochtóireachta, le teacht ar Theampull Eòin – Eoin Baiste - teampall meánaoiseach ar cheann tíre beag in aice leis an trá. Luíonn fothrach an teampaill i reilig atá in úsáid go fóill sa lá atá inniu ann. Tá an foirgneamh ina dhá chuid –...

  • 9.4 Leithinis Uig

    Taigh a’Bheannaich, Ceann Ghalláin, Aird, Uig Is é a chiallaíonn seo ná ‘Teach an Bheannaithe’ nó Teach na Beannachta’. Tá sé neamhchoitianta sa mhéid nach bhfuil sé tiomnaithe do naomh ar leith. Murab ionann agus na suíomhanna eile ar an tslí seo, tá an séipéal suite go hard ar aill...

  • 9.5 Teampall Chaluim Chille, Eilean Chaluim Chille, Leódhas

    Is cosúil go bhfuil nasc idir an t-oileán beag Eilean Chaluim Chille leis an Chríostaíocht ón 7ú haois anall. Tá sé suite ar an cheann is faide soir de Loch Èireasoirt ar an bhealach amach chuig an An Cuan Sgìth atá idir Leòdhas agus tír mór na hAlba Is cosúil...

  • 9.6 An Teampall, An Taobh Tuath, Harris Theas

    Tá aghaidh Theampall an Taobh Tuath ag breathnú ó dheas amach ar Chaolas Na Hearadh i dtreo Uidhist.. Tá sé suite ar cheann tíre beag - Rubha an Teampull – ag bun Bheinn Cheapabhail. Tá an teampall suite in áit álainn agus tá siúlóid 2.5 ciliméadar ar thalamh féarmhar i...

  • 9.7 Tùr Mòr Chliamainn, Rodel, Oileán Harris

    Is é seo an teampall meánaoiseach is mó in Inse Gall Amuigh. As measc na dteampall uile ar oileáin iarthar na hAlban, is é an teampall ar Oileán Í an t-aon cheann amháin is mó ná é. Tógadh sa 16ú haois é ach táthar den bharúil go mb’fhéidir go raibh...

  • 9.8 Teampull na Trianaid, Uibhist a Tuath

    Tá Teampall na Trianaid suite ar dhumha in aice le sráidbhaile Chàrinis. Tá radhairc siar uaidh ar reo oileáin íseal Bhaile Sear. Is iad iarsmaí Theampall na Trianaid is mó atá le feiceáil ar an suíomh. Is cosúil go raibh sraith lonnaíochtaí ar an suíomh seo sular tógadh an teampall...

  • 9.9 Cladh Mhuire agus Teampull Mhuire, BEINN NA FADHLA

    Tá an teampall meánaoiseach seo, atá ina bhallóg, suite i reilig atá in úsáid go fóill. Bhí an teampall dronuilleogach agus is léir go raibh díon ardchlaonta air. Is cinnte go raibh na ballaí i bhfad níos airde – is féidir barr an dorais a fheiceáil sa bhalla thiar. De...

  • 9.10 Tobha Mòr, Uibhist a Deas

    Tá baile Thobha Mòr - nó Howmore – ina luí idir an príomhbhóthar thuaidh-theas ar Uibhist a Deas agus an trá atá ar chuid mhór de imeall an oileáin. Istigh i measc na dtithe ceann tuí i dTobha Mor tá fothrach teampaill agus ceithre shéipéal. Agus é ag scríobh sa...

  • 9.11 Cill Bharra, Barra

    Is éard is Cill Bharra ná iarsmaí teampaill ón 12ú haois a bhí tiomnaithe do Naomh Barra. Meastar gur úsáideadh an suíomh le haghaidh adhradh Críostaí ó na 600í anall tráth a raibh teampall anseo a bhí tiomnaithe do Naomh Barra – is cosúil gur Naomh Fionnbharr as Corcaigh atá...


FnaG
BnaG
Nhún na nGall
Derry City
Oideas Gael
Museum Nan Eilean
Comunn Eachdraidh Nis
Argyll Bute
colmcille
colmcille 1500

Bòrd na Gàidhlig

Great Glen House
Leachkin Road
Inverness
Scotland, IV3 8NW

(+44) 01463 225454
colmcille@gaidhlig.scot

Colmcille

Foras na Gaeilge, 2-6 Queen Street
Belfast
Northern Ireland
BT1 6ED

(+44) 028 9089 0970
colmcille@forasnagaeilge.ie

Colmcille

Foras na Gaeilge, An Chrannóg
Na Doirí Beaga
Gaoth Dobhair
Donegal, Ireland. F92 EYT3

(+353) 074 9560113
colmcille@forasnagaeilge.ie