Archives: Map Markers

Láthair mhainistreach ársa é Teampall Dubhghlaise a bhí suite ar an bhóthar as Leitir Ceanainn agus, dá réir sin, ar an phríomhbhealach ag taistealaithe a bhí ag dul tríd an cheantar.

Maítear gur bhaist a athair altrama, Cruithneachán Mac Ceallacháin, Colmcille ina Chríostaí anseo sa bhliain 521.

Ba nós coitianta é mic teaghlach uasal a chur ar altramas agus iad ina bpáistí. Bítí ag súil leis go múinfeadh aithreacha altramais marcaíocht, aimsitheoireacht, snámh agus an dóigh le cluichí cláir a imirt dá mic altrama.

Scríobh Adhamhnán, beathaisnéisí agus comharba Cholm Cille mar Ab Oileán Í an méid seo:

Oíche dá raibh athair altrama Cholmcille, Cruithneachán a ainm, ar shagart a raibh saol gan smál caite aige, ag filleadh ar a theach ón teampall i ndiaidh an phortúis, chonaic sé go raibh an teach ar fad ar aon bharr amháin solais, agus solas mar a bheadh caor thine ann crochta os cionn aghaidh an linbh agus é ina chodladh. Chuaigh sé ar crith, agus d’umhlaigh sé a aghaidh go talamh mar gur thuig sé go raibh grásta an Spioraid Naoimh á dhoirteadh anuas as na flaithis ar a mhac altrama, gur sheas sé agus é faoi iontas.

          Adhamhnán – Scéal Chruithneacháin l. 206

Cé go maítear go minic go bhfuil bunús fírinneach leis an scéal faoi bhaisteadh Cholmcille, níl aon fhianaise dhoiciméadach ann go raibh aon bhaint ag an naomh le Tulach Dubhghlaise. Is minic sa seanchas go maítear baint a bheith ag naoimh le suíomhanna sonracha, ainneoin nach mbíonn aon fhianaise ar leith ann faoi. Is minic séadchomharthaí sna suíomhanna seo a théann siar níos faide ná saol an naoimh.

Deirtear go ndearna Mánus Ó Dónaill an teampall seo a atógáil sa 16ú haois ar shuíomh teampaill a bhí ann cheana. Sa leabhar Beatha Cholm Cille a scríobh an Dálach céanna tá mórán scéalta ann a nascann Colmcille le Gartán.

Bhí an suíomh seo mar chuid de bhealach oilithreachta meánaoiseach a naisc na suíomhanna i nGartán a raibh baint acu le luathshaol Cholmcille.

Seo far an robhar ag ràdh a bha Calum Cille a’ fuireach còmhla ri oide Cruithneachan. Tha an làrach seo na dà phàirt – tha an taobh chlì co-cheangailte ri Calum Cille agus air an taobh cheart tha làrach eaglais on 19mh linn a bhuineadh do dh’Eaglais na h-Èireann.

Bha an làrach seo mar phàirt de shlighe taisteil meadhan-aoiseil a bha a’ ceangal nan làraich sin a bha ann an sgìre Ghartain is a bha co-cheangailte ri beatha thràth Chaluim Chille.

Bha e cumanta do mhic à teaghlaichean cudromach a bhith nan daltan ann an teaghlaichean eile far am biodh iad air an altram is air an oideachadh. B’ e sagart a bha ann an Cruithneachán agus bhiodh e an urra ri foghlam cràbhach Chaluim Chille cho math ri bhith ag ionnsachadh dha sgilean nan uaislean leithid sgilean gunna, marcachd agus snàmh.

“Gu luath an dèidh a bhreith, bhaist an sagart uasal Cruithneachán mac Ceallachán e agus thug e dha an t-ainm Crimthann. Bha e na dhalta aig Cruithneachán an dèidh sin agus dh’oidich is stiùir e e a rèir is mar a dh’iarr ainglean Dhè air. Tha Crimthann no ‘criomhan’ sa Ghàidhlig leis an aon bhrìgh ’s a tha aig ‘sionnach’ no ‘cealgaire’ ann an Laideann. Cha robh an t-ainm seo iomchaidh no freagarrach ann an sùilean an Dè Uile-Chumhachdaich airson càileachd no deagh-bheusan a’ bhalaich naoimh, agus mar sin chuir E ann an cridheachan agus inntinnean na cloinne agus nam balach a bha a’ cluiche agus a’ spòrs maille ris a bhith a’ gabhail Calum Cille air. No an e na h-ainglean Aige Fhèin a bha air an cur thuca a chantainn riutha sin a ghabhail air…

An uair a bha an t-òganach naomh a’ faighinn a chuid oideachaidh sa mhanachainn a bha faisg air làimh, ris an canar Doire Eithne, agus air a bheil an t-ainm Cill Mhic Rèanain san là an-diugh, bhiodh a’ chlann a bha a’ cluich maille ris ga ainmeachadh mar Calum Cille. Sin mar a fhuair e an t-ainm Calum Cille.”

                               Mànas Ò Dòmhnaill d33

Tha beul-aithris ag ràdh gun do thill Calum Cille chun làraich seo gus manachainn a stèidheachadh ann mus do dh’fhàg e Doire gus a dhol a dh’Alba ann an 563. Thathar ag ràdh gun do mhair an stèidheachadh seo gu 1129 an uair a chaidh a chreachadh agus a losgadh gu làr.

An dèidh làimh bha mainistir bhràithrean Proinsiasach air an làrach seo a chaidh a stèidheachadh le Mànas Ò Dòmhnaill ann an 1537. B’ e Mànas Ò Dòmhnaill a sgrìobh ‘Beatha Chaluim Chille’ a chaidh a chrìochnachadh ann an 1532. Tha an cunntas fada seo mu bheatha an naoimh a’ toirt fiosrachadh seachad mu mhòran cheanglaichean eadar Calum Cille agus an ceàrnaidh seo.

Thathar ag ràdh gum bithte a’ cur cinn-cinnidh Ò Dòmhnaill an dreuchd air an làrach seo. Bhiodh dà sheirbheis aca – deas-ghnàth cràbhach an seo aig Cill Mhic Rèanain agus an t-seirbheis shìobhalta aig Creag an Dùin.

Anall go dtí an 16ú haois, ba í Carraig an Dúin an láthair oirnithe a bhíodh ag taoisigh Chlann Uí Dhónaill. Dhá shearmanas a bhíodh ann – deasghnáth sibhialta amháin anseo agus deasghnáth reiligiúnach amháin ag Cill Mhic Réanáin. Tá gach cosúlacht ar an scéal gur láthair dúin de chuid Chlann Uí Dhónaill í an láthair seo.

Scríobh Mánus Ó Dónaill cuntas ar bheatha Cholmcille, cuntas a críochnaíodh sa bhliain 1532. De réir an leabhair seo, bhí baint láidir ag Colmcille leis an cheantar seo, bíodh gur scríobhadh é beagnach 1000 bliain i ndiaidh bhás an naoimh.

Deirtear go mbíodh idir dhaoine a raibh údarás reiligiúin agus daoine a raibh údarás saolta acu i láthair ag an oirniú – ball ó chlann Uí Fhrighil a bhí i gceannas ar an oirniú, Easpag Dhoire, agus fothaoisigh agus fir eile de chuid na hEaglaise. Tionóladh searmanais anseo idir 1200 agus 1603.

Ón charraig tá radharc álainn ar an chaorán mórthimpeall.

Deirtear gur manach de chuid Cholmcille a bheannaigh an tobar ag an Dún an chéad lá riamh. Maítear go bhfuil uisce an tobair seo luaite le leigheasanna míorúilteacha go leor.

Go dtí an lá atá inniu ann tagann daoine ar cuairt chuig an tobar le huisce a bhailiú agus le guí ar son leighis. Ar nós go leor suíomhanna naofa eile, deir na daoine a gcuid paidreacha ag an tobar seo agus iad cosnochta.

Daoine a thagann chuig an tobar ag guí ar son leighis fágann siad corónacha Mhuire, crosa agus nithe eile ar chrann in aice leis an tobar.

Deirtear gur i Ráth Cnó a chónaigh muintir Cholmcille. De réir an tseanchais thug siad uathu an talamh ina dhiaidh sin chun go dtógfaí lonnaíocht mhainistreach anseo.

Baineann oilithrigh leas as an suíomh mar thuras ina siúlann siad cosnochta idir na cúig stáisiún mharcáilte. Déanann creidmhigh an turas idir breithlá Cholmcille ar an 9ú Meitheamh agus deireadh shéasúr an turais ar an 15ú Lúnasa. Bíonn sraith paidreacha agus gníomhartha i gceist ag gach stad.

Bhí Ráth Cnó ar na stadanna ar an bhealach fhada oilithreachta mheánaoiseach a naisc roinnt suíomhanna i nGartán a raibh baint acu le luathshaol Cholmcille.

Deirtear gur Mánus Ó Dónaill a thóg an mhainistir seo sa 16ú haois.

Críochnaíodh ‘Beatha Cholm Cille’ Uí Dhónaill i 1532 agus is é is príomhfhoinse do na naisc idir Colmcille agus Gartán.

Deirtear go bhfuil dúshraith mainistreach istigh i lár na reilige.

Tá an chros chloiche seo ar cheann de dhá chros atá ar marthain go fóill ar an suíomh seo. Ceithre chros a bhíodh ann ar dtús le teorainn na lonnaíochta mainistreach anseo a léiriú.

Ba thearmann ag daoine a raibh coir curtha ina leith é an limistéar a léirigh na crosa – bhíothar in ann aire a thabhairt dóibh go sábháilte go dtí go dtionólfaí an triail acu. Dá réir sin, d’fhág an mhainistir nach bhféadfaí pionós treallach a imirt.

De réir mhuintir na háite, tá leigheas sa tobar seo, go háirithe i gcás na súl.

De réir an bhéaloidis is ag an leac seo a saolaíodh Colmcille dá mháthair Eithne.

Tá an leac breacaithe le ‘marcanna cupáin’ beaga. Ní fios cá has ar tháinig an séadchomhartha ársa seo ach is féidir go dtéann sé siar chuig an Chré-Umhaois.

Le blianta beaga anuas tá de nós ag cuairteoirí boinn chopair a fhágáil ar an leac, rud a fhágann macanna meirgeacha uirthi.

Bhí an suíomh seo mar chuid de bhealach oilithreachta meánaoiseach a naisc roinnt suíomhanna i nGartán a raibh baint acu le luathshaol Cholmcille.

De réir an chuntais a scríobh Mánus Ó Dónaill ar bheatha Cholmcille, nocht fear óg é féin in aisling d’Eithne an oíche sular rugadh Colmcille. D’inis an fear óg d’Eithne go raibh leac i Loch Mhic Ciabáin agus gur chóir í a thabhairt chuig Ráth Cnó mar a saolófaí an naomh. Tháinig clann Eithne ar an leac gur thug chuig an áit seo í. Ar theacht ar an saol do Cholmcille, nocht cuas ar chruth croise ar an leac. Deirtear chomh maith gur tháirg sí cloch ar dhath na fola – an chloch ruadh – a coinníodh i nGartán agus a bhfuil cumhachtaí leighis aici.

‘Saolaíodh Colmcille ansin ar an seachtú lá den Nollaig i nGartán i gCineál Chonaill, agus is é Ráth Cnó an t-ainm a thugtar go sainiúil ar an áit i nGartán. Agus bhí an leac a luadh cheana ina luí faoina bhun nuair a saolaíodh é. Luigh an leanbh i gcruth croise uirthi agus d’oscail an leac suas gur réitigh áit dó, agus tá cruth na croise ar an leac ó shin i leith. Tá an leac san áit sin ó shin agus míorúiltí agus iontais ag tarlú dá barr.

                           Sliocht ó Mhaghnus Ó Domhnaill l. 32

Thángthas ar chré bhán – ar a dtugtar cré Ghartáin – i suíomh rúnda i nGartán a bhfuil cumhachtaí láidre cosanta luaite léi. Nascann Mánas Ó Dónaill an chré seo le breith Cholmcille:

‘Thug Eithne gleanntán beag uaigneach in aice le sruthán beag uirthi féin nuair a tháinig tinneas clainne uirthi. Shuigh sí síos in áit i leataobh gur fhág san áit sin cuid den fhuil a thagann roimh an leanbh. Ní gile ná ní mine plúr ná an chré a fuarthas ansin agus an té a itheann nó a iompraíonn leis í ní baol dó loscadh ná bá, ná bás a fháil gan sagart. Agus beidh sí ina cuidiú le linn tinneas breithe ag gach bean a itheann í. Agus an té a chuireann ar a theanga í an chéad lá a bhuaileann fiabhras é ní bheidh aon drochbhlas ina bhéal fad a mhaireann an fiabhras. Agus is dual di gach galar a leigheas. Ach ní mór gur duine de thógáil Ghartáin a dhéanfaidh í a thochailt lena tabhairt amach.’

                               Sliocht ó Mhaghnus Ó Domhnaill

Sa 19ú haois, d’fhág na mílte agus na mílte duine Tír Chonaill gur thug a n-aghaidh ar Mheiriceá, ar Cheanada, ar an Astráil agus ar an Nua-Shéalainn. Agus an talamh á tréigean acu mar gheall ar an bhochtanas, ar an ghorta agus ar iúinéirí talún gan taise gan trua, rinne siad an t-aistear 40 míle nó níos mó go Doire de shiúl na gcos gur thug aghaidh ar an atlantach anonn. Agus iad ag fágáil slán ag Dún na nGall, thuig siad go maith nach bhfillfeadh siad go deo arís.

Bhí sé de nós ag lucht imirce an oíche dheireanach acu a chaitheamh anseo ar Leac na Cumha. Toisc gur shocraigh Colmcille dul ar imirce go hAlbain é féin, mheas siad go maolófaí ar an uaigneas acu ach iad codladh anseo mar ar rugadh eisean.

Riamh anall go dtí na 1950í, ba ghnách le clanna agus cairde teacht i gceann a chéile anseo leo siúd a bhí ag dul ar imirce don ‘fhaire Mheiriceánach’ agus iad a chomóradh ina dhiaidh sin ar an chéad cúpla míle den turas.

I gcuntas a thugann Mánus Ó Dónaill ina leabhar ar bheatha Cholmcille tugan sé an stair atá taobh thiar den scéal agus den ainm:-

Uair amháin bhí sé in áit i nGartán ar a dtugtar Gort na Leice, siar ó Ráth Cnó mar ar rugadh é. Tháinig fear de bhunadh na háite chuige de bhrí go raibh cuid mhaith dá chairde agus dá chlann i ndiaidh bás a fháil, agus bhí cian agus cumha air ina ndiaidh. B’fhearr leis bás a fháil ná bheith beo ina ndiaidh ar mhéad a bhí de bhrón air. Agus nuair a chonaic Colmcille é ghlac sé trua dó gur bheannaigh leac a bhí in aice leis agus gur thug uisce le hól don fhear sin agus tógadh an chian de… Agus d’fhág Colmcille mar ghrásta ar an leac sin go dtógfaí an chian den té a d’ólfadh aisti… “Leac na Cumha” an t-ainm atá ar an leac inniu, i gcuimhne ar an mhíorúilt iontach sin.

                           Sliocht ó Mhaghnus Ó Domhnaill l. 61

Ba é Cornelia Adair a thóg an chros in 1911.

B’úinéir talún áitiúil darb ainm John Adair é fear céile Cornelia. Sular pósadh iad, tharraing Adair míchlú air féin mar gheall ar Dhíshealbuithe mínáireacha Dhoire Bheatha sa bhliain 1861 inar dhíbir sé 250 tionónta as a chuid talún de lámh láidir chun eastát ollmhór a dhéanamh le haghaidh feirmeoireacht chaorach. Ní raibh de rogha ag cuid mhaith acu ach an bád bán a thabhairt orthu féin.

Tá baile mhuintir Adair – Caisleán Ghleann Bheatha – in aice láimhe. Tá clú ar Cornelia as an obair a rinne sí leis an chaisleán a mhéadú agus leis na gairdíní ollmhóra a chruthú. Tá an caisleán anois mar chuid de Pháirc Náisiúnta Ghleann Bheatha

Suite ar chúl Leac na Cumha tá mullóg chré a bhfuil clocha uirthi atá socraithe i gcruth U. Ní fios bunús ná dáta na mullóige.

Tá Lárionad Oidhreachta Cholmcille suite ar bhruach Loch Gartáin ar imeall Pháirc Náisiúnta Ghleann Bheatha. I dtaispeántais sa lárionad léirítear scéal luathbhlianta Cholmcille i nGartán. Cuireann taispeántáin síos ar an luath-Chríostaíocht in Éirinn agus in Albain, agus tugann siad sonraí faoi shaol manachúil agus crábhaidh an lae inniu.

Tá macasamhail Chlog Cholmcille ón 6ú-8ú haois ann a coinníodh i nGartán agus a tháinig anuas trí na glúine i dteaghlach amháin. De réir an tseanchais is íocshláinte ar gach tinneas é an t-uisce a óltar as an chlog.

Bíonn an t-ionad ar oscailt ón chéad Domhnach i Mí na Bealtaine go dtí an Domhnach deireanach de Mhí Dheireadh an Fhómhair. Luan-Satharn 10.30-17.00 agus Domhnach 13.30-17.00.